صراط: در پی تذکرات مقام معظم رهبری مبنی بر مشکل ریزگردها و لزوم مقابله با آن، میزگردی با حضور جهانگیر پرهمت عضو هیأت علمی مؤسسه آب، خاک و تحقیقات آبخیزداری و رئیس سابق سازمان تحقیقات ، آموزش و ترویج کشاورزی، فرود شریفی رئیس سابق سازمان جنگل‌ها و مشاور معاونت علمی فناوری رئیس‌جمهور، درویشی عضو هیأت علمی دانشگاه تهران و کشفیان کارشناس مرکز تحقیقات غذایی برگزار شد.
منشأ ریزگردها از کجا بوده؟ چه زمان؟ و چگونه به وجود آمده است؟
پرهمت: در گذشته ریزگردها در سیستان و جنوب خوزستان در قالب حرکت شن‌های روان بود، اما در سال‌های اخیر پدیده ریزگردها که با حرکت شن‌های روان تفاوت دارد گسترده شده و منشأ عمده آن این است که در کشور ترکیه در بالا دست رودهای دجله و فرات که از آن کشور سرچشمه می‌گیرد و به عراق می‌ریزد، بیش از 80 میلیون لیتر آب کنترل شده به وسیله سدهای مختلف جلوگیری شده و پخش سیلاب که زمانی در خوزستان انجام می‌شد، به وسیله سدسازی‌های متعدد متوقف شده است. قبلا باتلاق‌ها، خورآب‌ها و تالاب‌ها مانع برخاستن ریزگردها می‌شدند، اما امروز با خشک شدن این‌ها منشأ ریزگردها در کشور هم ایجاد شده است، اما عمده ریزگردها از عراق و بخش‌هایی از سوریه در حاشیه رودهای دخله و فرات و یک مقدار هم از عربستان وارد می‌شود.
شریفی: البته مدیریت آبخیز هم مهم است، اما وقتی باد باشد، خشکسالی نیز باشد و رطوبت هوا کم شود، بر اثر خشکسالی یا کاهش تصنعی رطوبت پدیده ریزگردها به وجود می‌آید. درست است که حدود 23 میلیون هکتار از عرصه‌های آبخیز کشور با عملیات آبخیزداری اجرا شده و 2 میلیون هکتار بیابان‌زدایی انجام شده است، اما هنوز ریزگردها وجود دارد.
در زمان جنگ تحمیلی ریزگردها فقط در شلمچه بودند و کمتر به اهواز می‌رسید اما امروزه ریزگردها گاهی تا 14 استان و گاهی تا 22 استان از کشور را تحت تأثیر قرار می‌دهد. منشأ عمده آن اجرای پروژه گاپ در ترکیه است که سدهای عظیمی بر روی رودهای دجله و فرات زده شده و مقدار زیادی از آب که باید به عراق و حتی به خوزستان می‌ریخت گرفته شده است. سازمان جنگل‌ها مسئول اجرای مقابله با پدیده ریزگرد است، اما اعتبارات کافی در اختیار ندارد. ریزگردهایی که خیلی تکرار می‌شوند، منشأ داخلی دارند و آنهایی که گسترده‌اند و سالی یک بار تکرار می‌شود، دارای منشأ خارجی است.
درویشی: کار در سازمان جنگل‌ها برای مقابله با پدیده بیابان‌زایی به 60 سال قبل برمی‌گردد و بیشتر کار آنها تثبیت شن‌های روان و عملیات آبخیزداری است، اما از حدود 13 سال قبل پدیده ریزگردها به وجود آمده و هنوز پروتکلی در مورد مقابله با ریزگردها نداریم. منشأ ریزگردها کشورهای عراق، عربستان، سوریه، اردن و ترکیه است اما عوامل به وجود آمدن ریزگردها شامل تخریب مراتع، شخم زمین‌های کشاورزی، خشک شدن تالاب‌ها، باتلاق‌ها و همچنین زمین‌های زیر دست رودخانه‌های دجله و فرات و خشک شدن هورهای ایران مانند هور‌العظیم، هور‌الهویزه یا تالاب گاوخونی، خشک شدن رودخانه‌ها در ایران که برخی از آنها یک ماه از سال آب دارند و بقیه سال خشک هستند و همچنین خشک شدن پشت سدهای احداث شده که منشأ آبرفت و خاک‌های رسی است، مثلا پشت سد اسد در کشور سوریه که دنیایی از رس در آن وجود دارد.
مراتع تخریب شده در ایران و عراق از منشأ‌های ریزگردها به شمار می‌رود، در سال 2008 عمده مراتع عراق و زمین‌های کشاورزی به دلیل خشکسالی خشک شدند. کلا 2 الگوی جوی برای نقل و انتقال ذرات وجود دارد که پدیده ریزگرد زمستانی که چرخشی است و منشأ خارجی دارد و ریزگردهای تابستانه که عمدتا منشأ داخلی دارد. گرد و غبار عربستان عمدتا زمستانی است و مشکل اصلی گرد و غبار کشور سوریه است. 70 درصد الگوهای ریزگرد تابستانی خارجی و از کشور سوریه است، ولی در مورد زمستان بین 70 تا 80 درصد مربوط به داخل ایران و از شهرهای ماهشهر، هندیجان ایران است. در سال 1991 تا 2003 که جنگ خلیج فارس روی داد و کشور عراق تحریم شد، آنها مجبور شدند زمین‌های کشاورزی را به زور زیر کشت ببرند و صدام برخی از شیعیان و کردهای عراق را دچار کوچ اجباری کرد و کانال‌های آب را به روی آنها بست و زمین‌های آنها تبدیل به بیابان شد اما بعد از چند سال که صاحبان این زمین‌ها برگشتند زمین‌ها تبدیل به شوره‌زار شده بود و منشأ گرد و غبار شده بود. در ترکیه با اجرای پروژه گاپ 22 سد بر روی دجله و فرات زدند که قرار است تا 2015 میلادی 1.7 میلیون هکتار زمین جدید زیر کشت ببرند و 32 میلیارد مترمکعب آب در پشت این سدها در ترکیه جمع شده و در عوض حقابه رودهای عراق و سوریه و ایران نادیده گرفته شده است. ما در مدیریت آب در سدسازی بیراهه رفته‌ایم، حقابه شرب، زیست‌محیطی و کشاورزی باید رعایت شود که این کار انجام نشده است.
کشفیان: سازمان محیط زیست ادعا می‌کند کارش نظارت است و اجرایی نیست، اما بودجه اجرایی دریافت می‌کند که معلوم نیست این بودجه را چرا دریافت کرده است در عوض سازمان جنگل‌ها که باید کار اجرایی مقابله با ریزگردها و اجرای عملیات آبخیزداری انجام دهد تنها 2 درصد از بودجه‌های بیابان‌زدایی دریافت کرده است. بحث ریزگردها اولین بار در سال 85 توسط رئیس‌جمهور وقت مطرح شد و آئین‌نامه مقابله با آن در سال 91 اصلاح شد و در حال حاضر معاون اول رئیس‌جمهور مسئول ستاد مقابله با ریزگردها است. 80 میلیارد تومان بودجه مقابله با ریزگردها است اما هنوز وظایف دستگاه‌ها شفاف و مشخص نشده است و در اجرا دچار تناقض هستند.
منشأ ریزگردها از کجا بوده؟ چه زمان؟ و چگونه به وجود آمده است؟
پرهمت: در گذشته ریزگردها در سیستان و جنوب خوزستان در قالب حرکت شن‌های روان بود، اما در سال‌های اخیر پدیده ریزگردها که با حرکت شن‌های روان تفاوت دارد گسترده شده و منشأ عمده آن این است که در کشور ترکیه در بالا دست رودهای دجله و فرات که از آن کشور سرچشمه می‌گیرد و به عراق می‌ریزد، بیش از 80 میلیون لیتر آب کنترل شده به وسیله سدهای مختلف جلوگیری شده و پخش سیلاب که زمانی در خوزستان انجام می‌شد، به وسیله سدسازی‌های متعدد متوقف شده است. قبلا باتلاق‌ها، خورآب‌ها و تالاب‌ها مانع برخاستن ریزگردها می‌شدند، اما امروز با خشک شدن این‌ها منشأ ریزگردها در کشور هم ایجاد شده است، اما عمده ریزگردها از عراق و بخش‌هایی از سوریه در حاشیه رودهای دخله و فرات و یک مقدار هم از عربستان وارد می‌شود.
شریفی: البته مدیریت آبخیز هم مهم است، اما وقتی باد باشد، خشکسالی نیز باشد و رطوبت هوا کم شود، بر اثر خشکسالی یا کاهش تصنعی رطوبت پدیده ریزگردها به وجود می‌آید. درست است که حدود 23 میلیون هکتار از عرصه‌های آبخیز کشور با عملیات آبخیزداری اجرا شده و 2 میلیون هکتار بیابان‌زدایی انجام شده است، اما هنوز ریزگردها وجود دارد.
در زمان جنگ تحمیلی ریزگردها فقط در شلمچه بودند و کمتر به اهواز می‌رسید اما امروزه ریزگردها گاهی تا 14 استان و گاهی تا 22 استان از کشور را تحت تأثیر قرار می‌دهد. منشأ عمده آن اجرای پروژه گاپ در ترکیه است که سدهای عظیمی بر روی رودهای دجله و فرات زده شده و مقدار زیادی از آب که باید به عراق و حتی به خوزستان می‌ریخت گرفته شده است. سازمان جنگل‌ها مسئول اجرای مقابله با پدیده ریزگرد است، اما اعتبارات کافی در اختیار ندارد. ریزگردهایی که خیلی تکرار می‌شوند، منشأ داخلی دارند و آنهایی که گسترده‌اند و سالی یک بار تکرار می‌شود، دارای منشأ خارجی است.
درویشی: کار در سازمان جنگل‌ها برای مقابله با پدیده بیابان‌زایی به 60 سال قبل برمی‌گردد و بیشتر کار آنها تثبیت شن‌های روان و عملیات آبخیزداری است، اما از حدود 13 سال قبل پدیده ریزگردها به وجود آمده و هنوز پروتکلی در مورد مقابله با ریزگردها نداریم. منشأ ریزگردها کشورهای عراق، عربستان، سوریه، اردن و ترکیه است اما عوامل به وجود آمدن ریزگردها شامل تخریب مراتع، شخم زمین‌های کشاورزی، خشک شدن تالاب‌ها، باتلاق‌ها و همچنین زمین‌های زیر دست رودخانه‌های دجله و فرات و خشک شدن هورهای ایران مانند هور‌العظیم، هور‌الهویزه یا تالاب گاوخونی، خشک شدن رودخانه‌ها در ایران که برخی از آنها یک ماه از سال آب دارند و بقیه سال خشک هستند و همچنین خشک شدن پشت سدهای احداث شده که منشأ آبرفت و خاک‌های رسی است، مثلا پشت سد اسد در کشور سوریه که دنیایی از رس در آن وجود دارد.
مراتع تخریب شده در ایران و عراق از منشأ‌های ریزگردها به شمار می‌رود، در سال 2008 عمده مراتع عراق و زمین‌های کشاورزی به دلیل خشکسالی خشک شدند. کلا 2 الگوی جوی برای نقل و انتقال ذرات وجود دارد که پدیده ریزگرد زمستانی که چرخشی است و منشأ خارجی دارد و ریزگردهای تابستانه که عمدتا منشأ داخلی دارد. گرد و غبار عربستان عمدتا زمستانی است و مشکل اصلی گرد و غبار کشور سوریه است. 70 درصد الگوهای ریزگرد تابستانی خارجی و از کشور سوریه است، ولی در مورد زمستان بین 70 تا 80 درصد مربوط به داخل ایران و از شهرهای ماهشهر، هندیجان ایران است. در سال 1991 تا 2003 که جنگ خلیج فارس روی داد و کشور عراق تحریم شد، آنها مجبور شدند زمین‌های کشاورزی را به زور زیر کشت ببرند و صدام برخی از شیعیان و کردهای عراق را دچار کوچ اجباری کرد و کانال‌های آب را به روی آنها بست و زمین‌های آنها تبدیل به بیابان شد اما بعد از چند سال که صاحبان این زمین‌ها برگشتند زمین‌ها تبدیل به شوره‌زار شده بود و منشأ گرد و غبار شده بود. در ترکیه با اجرای پروژه گاپ 22 سد بر روی دجله و فرات زدند که قرار است تا 2015 میلادی 1.7 میلیون هکتار زمین جدید زیر کشت ببرند و 32 میلیارد مترمکعب آب در پشت این سدها در ترکیه جمع شده و در عوض حقابه رودهای عراق و سوریه و ایران نادیده گرفته شده است. ما در مدیریت آب در سدسازی بیراهه رفته‌ایم، حقابه شرب، زیست‌محیطی و کشاورزی باید رعایت شود که این کار انجام نشده است.
کشفیان: سازمان محیط زیست ادعا می‌کند کارش نظارت است و اجرایی نیست، اما بودجه اجرایی دریافت می‌کند که معلوم نیست این بودجه را چرا دریافت کرده است در عوض سازمان جنگل‌ها که باید کار اجرایی مقابله با ریزگردها و اجرای عملیات آبخیزداری انجام دهد تنها 2 درصد از بودجه‌های بیابان‌زدایی دریافت کرده است. بحث ریزگردها اولین بار در سال 85 توسط رئیس‌جمهور وقت مطرح شد و آئین‌نامه مقابله با آن در سال 91 اصلاح شد و در حال حاضر معاون اول رئیس‌جمهور مسئول ستاد مقابله با ریزگردها است. 80 میلیارد تومان بودجه مقابله با ریزگردها است اما هنوز وظایف دستگاه‌ها شفاف و مشخص نشده است و در اجرا دچار تناقض هستند.