آیا سردردتان به خاطر همان مسکنی است که خورده‌اید؟

بیش از ۱۰ میلیون نفر در بریتانیا به طور منظم دچار سردرد می‌شوند، که معادل حدود یک مورد از هر ۲۵ مراجعه به پزشک عمومی است. بیشتر سردردها بی‌خطر هستند و نشانه‌ی مشکل جدی محسوب نمی‌شوند.

گرچه بسیاری از مردم نگران‌اند که شاید تومور مغزی داشته باشند؛ اما در واقع کمتر از ۱ درصد کسانی که دچار سردرد می‌شوند واقعاً چنین مشکلی دارند.

از آنجا که دلایل سردرد بسیار متنوع‌اند، پزشکان عمومی باید نقش کارآگاه را بازی کنند. گرفتن شرح‌حال دقیق پزشکی و انجام معاینه‌ی کامل ضروری است و گاهی ممکن است نیاز به ارجاع به پزشک متخصص وجود داشته باشد.

داروهای مخدر (اُپیوئیدی) مانند کدئین که برای درمان درد متوسط، مثلاً پس از جراحت یا جراحی استفاده می‌شوند، فهرست بلندی از عوارض جانبی دارند؛ از جمله یبوست، خواب‌آلودگی، تهوع، توهم و البته سردردچالش اصلی در این است که باید مشخص شود آیا سردرد نشانه‌ی یک علت زمینه‌ای جدی است یا خیر. با این حال، حتی سردردهای خوش‌خیم نیز می‌توانند زندگی روزمره‌ی فرد را به شدت تحت تأثیر قرار دهند و نیاز به مراقبت مناسب دارند.

درمان بستگی به نوع سردرد دارد. برای مثال، میگرن ممکن است با داروهای ضدتهوع یا بتابلوکرها درمان شود، در حالی که سردردهای مرتبط با اضطراب یا افسردگی ممکن است با حمایت از سلامت روان بهبود یابند. تغییر در سبک زندگی مانند اصلاح رژیم غذایی و انجام ورزش نیز می‌تواند به کنترل بسیاری از انواع سردردهای مزمن کمک کند.

با این حال، پزشکان اغلب با نوع دیگری از سردرد مزمن روبه‌رو می‌شوند که الگوی مشخصی دارد. بیماران گزارش می‌دهند که سردردهای مکرری را تجربه می‌کنند که پس از مصرف منظم داروهای مسکن به مدت سه ماه یا بیشتر آغاز شده یا شدت یافته است.

این وضعیت ممکن است در افرادی که دچار میگرن، سردرد تنشی یا سایر دردهای مزمن مانند کمردرد یا درد مفاصل هستند، رخ دهد. برخی از افراد چند نوع دارو را به طور هم‌زمان مصرف می‌کنند، اغلب به دفعات بیشتر و بیشتر، و در نهایت در چرخه‌ای آزاردهنده و گیج‌کننده گرفتار می‌شوند که در نگاه اول منطقی به نظر نمی‌رسد.

تشخیص محتمل در چنین مواردی «سردرد ناشی از مصرف بیش از حد دارو» (medication-overuse headache) است. برآورد می‌شود که این عارضه حدود ۱ تا ۲ درصد از مردم را درگیر کند و شیوع آن در زنان سه تا چهار برابر بیشتر از مردان باشد.

عامل اصلی اغلب خودِ داروهای مسکن هستند. داروهای مخدر (اُپیوئیدی) مانند کدئین که برای درمان درد متوسط، مثلاً پس از جراحت یا جراحی استفاده می‌شوند، فهرست بلندی از عوارض جانبی دارند؛ از جمله یبوست، خواب‌آلودگی، تهوع، توهم و البته سردرد.

اما تنها داروهای قویِ حاوی مواد مخدر نیستند که می‌توانند باعث سردرد شوند. مسکن‌های رایج مانند پاراستامول (استامینوفن) و داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs) از جمله ایبوپروفن نیز می‌توانند در این مسئله نقش داشته باشند. برخی داروها حتی ترکیبی از پاراستامول و یک ماده مخدر هستند، مانند کوکودامول (co-codamol).

پاراستامول در مقایسه با داروهایی مانند کدئین، عوارض جانبی ساده‌تری دارد. زمانی که در محدوده‌ی مجاز دوز روزانه مصرف شود، که این مقدار به سن و وزن بستگی دارد، معمولاً دارویی ایمن و مؤثر برای تسکین درد به شمار می‌رود. همین موضوع به استفاده‌ی گسترده و در دسترس بودن آسان آن کمک کرده است.

با این حال، مصرف بیشتر از مقدار توصیه‌شده یا استفاده‌ی بیش از حد از دارو می‌تواند بسیار خطرناک باشد. این کار ممکن است منجر به عوارض جدی و گاهی کشنده مانند نارسایی کبد شود.

داروهای دیگری غیر از مسکن‌ها نیز می‌توانند مشکل‌ساز باشند. برای مثال، مصرف بیش از اندازه‌ی تریپتان‌ها، داروهایی که برای متوقف کردن حملات میگرنی استفاده می‌شوند، نیز ممکن است به سردرد ناشی از مصرف بیش از حد دارو منجر شود.

واژه‌ی «مصرف بیش از حد» ممکن است این تصور را ایجاد کند که بیماران دوز روزانه‌ی توصیه‌شده را نادیده گرفته و بیش از حد مجاز دارو مصرف می‌کنند؛ که البته گاهی چنین است و می‌تواند خطرات جدی خود را داشته باشد. اما در بسیاری از مواردِ سردرد ناشی از مصرف بیش از حد دارو، بیماران نه از حد مجاز دوز عبور می‌کنند و نه دارو را هر روز مصرف می‌کنند.

در مورد پاراستامول یا داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs)، سردرد ناشی از مصرف بیش از حد ممکن است زمانی ایجاد شود که این داروها در ۱۵ روز یا بیشتر در ماه مصرف شوند؛ اما در مورد داروهای مخدر (اُپیوئیدی)، حتی مصرف کمتر، مثلاً تنها ۱۰ روز در ماه نیز می‌تواند باعث بروز سردرد شود.

به همین دلیل است که اگر نیاز دارید برای مدت طولانی از هر نوع مسکن حتی داروهای بدون نسخه استفاده کنید، مشورت با پزشک بسیار اهمیت دارد. همه‌ی افراد دچار سردرد ناشی از مصرف بیش از حد دارو نمی‌شوند، و به نظر می‌رسد که خطر ابتلا از فردی به فرد دیگر متفاوت است؛ به این معنا که میزان حساسیت فردی نقش مهمی در بروز این مشکل دارد.

درمان

درمان این نوع سردردها می‌تواند دشوار باشد. اغلب برای بیماران سخت است که خودشان تشخیص دهند دارویی که مصرف می‌کنند، در واقع عامل بروز مشکل است.

روش معمول درمان شامل قطع تدریجی دارو تحت نظر پزشک است که در نهایت به توقف کامل مصرف آن منجر می‌شود.

این روند ممکن است برای بیماران غیرقابل درک و گیج‌کننده به نظر برسد، به‌ویژه چون انتظار دارند مسکن‌هایی مانند پاراستامول سردردشان را تسکین دهد، نه بدتر کند. برخی بیماران نگران‌اند که با کاهش دارو، دردشان شدت یابد.

به همین دلیل، همکاری نزدیک با پزشک در این مرحله بسیار مهم است؛ برای تأیید تشخیص، پیگیری روند بهبودی و برنامه‌ریزی مراحل بعدی درمان.

اگر دچار سردرد در بیش از ۱۵ روز در ماه هستید، بسیار مهم است که به پزشک عمومی خود مراجعه کنید. صحبت با پزشک می‌تواند به شناسایی علل زمینه‌ای کمک کرده و الگوهای این علائم گاه ناتوان‌کننده را توضیح دهد.

داشتن دفترچه ثبت سردرد که در آن علائم و جزئیات روزانه یادداشت شود نیز می‌تواند در فرآیند تشخیص بسیار مفید باشد.

علت این‌که چرا برخی داروها، به‌ویژه مسکن‌ها، می‌توانند سردرد را تشدید کنند، هنوز به طور کامل روشن نیست. با این حال، آگاهی از این ارتباط که اکنون به‌خوبی در علم پزشکی شناخته شده است، و مشورت با پزشک درباره‌ی نحوه‌ی مصرف دارو، از اهمیت زیادی برخوردار است.

تنها زمانی که برخی بیماران مصرف داروهای خاصی را به‌طور کامل متوقف می‌کنند، به حقیقت ناراحت‌کننده‌ای پی می‌برند:

این‌که درد آن‌ها در واقع توسط همان داروهایی تغذیه می‌شد که برای رهایی از آن مصرف می‌کردند!