به گزارش صراط به نقل از همشهریآنلاین، بیشتر ما هر روز، ساعتها در اینستاگرام و یوتیوب میچرخیم و پای ویدئوهای کوتاه مینشینیم؛ از ریلهای اینستاگرام تا یوتیوب شورتز ((YouTube Shorts و کلیپهای چندثانیهای که سرگرمکنندهاند و گاهی نکات آموزشی هم دارند. و آنقدر هم به این ریتم تند عادت کردهایم که اگر ویدئویی بیش از یکی دو دقیقه طول بکشد، زود خسته میشویم و از آن عبور میکنیم.
اما پشت این اسکرولکردنهای بیوقفه، هشداری هست که این روزها حسابی ترند شده است: این که تماشای مداوم ویدئوهای کوتاه میتواند به مغز آسیب بزند و باعث افت عملکرد شناختی شود. این هشدار چقدر علمی و چقدر اغراقآمیز است؟
اینستاگرام باعث زوال عقل میشود؟
خبری که این روزها ترند شده، از آنجا شروع شد که ایلان ماسک چند روز پیش در مصاحبهای تلویزیونی در جواب مجری که پرسید به نظرت کدام اختراع بشر وضع ما را بدتر کرده به جای بهتر کردن اوضاع؟ جواب داد: «شاید ویدئوهای کوتاه. چون مغز را فاسد میکند.»
بعد از آن، برخی رسانهها نوشتند که مواجهه مداوم با ویدئوهای کوتاه میتواند باعث زوال عقل شود. البته کارشناسان و متخصصان حوزه معتقدند که وقوع زوال عقل به خاطر تماشای ریلز یا ویدئوهای کوتاه در مطالعات پزشکی پذیرفتهشده نیست. آنها میگویند همین حرفها ۲۰ سال پیش درباره گوگل هم گفته میشد اما درست از آب در نیامد.
دکتر احسان شریفیپور، متخصص مغز و اعصاب، دبیر انجمن سکته مغزی ایران و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در گفتگو با همشهریآنلاین در این باره میگوید: «در این زمینه باید علمی و بر اساس مطالعات و یافتهها جواب بدهیم. بعضی خبرها به طور تجربی احساس میشوند، اما شواهد قوی و قطعی برای تایید آنها وجود ندارد. در زمینه ارتباط استفاده مدام از اسکرینها و زوال عقل هم مطالعات بسیار محدودند و هنوز نتیجهای استوار و قاطع ارائه نشده است. با این حال، اکثر نوروساینتیستها و پژوهشگران حوزه علوم اعصاب در کشورهای مختلف از جمله چین، ژاپن، اروپای شمالی و آمریکا بر این باورند که افرادی که زیاد در معرض صفحهنمایش و ویدئوهای کوتاه متعدد فضای مجازی قرار دارند، عملکرد ذهنی ضعیفتری دارند.» واقعا تماشای ویدئوهای کوتاه اینستاگرام به مغز آسیب میزند؟
آسیبهایی که از آنها خبر ندارید
به گفته این متخصص مغز و اعصاب، «یکی از ضعفهای عملکرد ذهنی، اختلال در شیمی مغز یا همان نوروتراسمیترها است. موقع فعالیت مغز، یک سری نوروترانسمیترهایی در انتهای پایانههای عصبی ترشح میشود که کار انتقال عصبی را تسهیل میکنند. مثلا سروتونین باعث آرامش میشود، یا نوراپینفرین و دوپامین وظایف خاص خود را دارند. در افرادی که به فضای مجازی اعتیاد دارند، تعادل این نوروترانسمیترها به هم میخورد و از حالت نرمال خارج میشود و درنتیجه، عملکرد حافظه فعال دچار اختلال میشود. در مطالعات اثبات شده که این افراد دچار فراموشیهای مکرر میشوند، احتمال تصمیمگیریهای نادرست و غلط در آنها بیشتر است، و آرامش ذهنی، تحمل و قدرت محاسبهشان افت داشته است.»
شریفیپور، علت این مساله را «بمباران اطلاعاتی و درگیری بیش از حد با محرکهای دیجیتال» عنوان میکند و میگوید: «تماس بیش از حد با اسکرینها، فرصت بازتوانی مغز را محدود میکند و مغز فرصت پیدا نمیکند که فرآیند فکری، ثبت و یادآوری خاطرات را به خوبی انجام دهد. این باعث میشود که لحظهای که میخواهد تصمیم بگیرد، این فرآیند با کندی مواجه میشود و درنتیجه فرد تصمیمهای اشتباه میگیرد و اصطلاحا مغزش یاری لازم را نمیکند.»
آیا آسیبها برگشتپذیرند؟
آیا مواجهه مداوم با اسکرینها منجر به آسیب دائمی مغز میشود یا آسیبها برگشتپذیرند؟ دکتر شریفیپور در این زمینه پاسخ میدهد که «تا امروز یعنی سال ۲۰۲۵ هنوز مطالعات کافی برای پاسخ دقیق به این سؤال که آیا آسیب مغزی دائمی است یا موقت، وجود ندارد و نیاز به مطالعات بیشتر است. اما واضح است که استفاده بیش از حد از فضای مجازی، ویدئوهای کوتاه و بمباران اطلاعاتی برای عملکرد مغزی عوارض دارد و مضر است، واضحا باعث افت عملکرد مغز میشود و تعادل شیمی مغز را از حالت نرمال و طبیعی خارج میکند. این مساله در کودکان هم صدق میکند و میتواند فرایند یادگیری، تمرکز و شخصیت آنها را دچار اختلال کند.»
اتفاقی که برای خوابتان میافتد
این استاد دانشگاه در ادامه درباره اثرات مواجهه طولانیمدت با اسکرینها بر خواب هم میگوید: «قرار گرفتن مداوم در معرض محرکهای هیجانانگیز، خواب را هم صد درصد مختل میکند. چه در کودکان و چه در بزرگسالان. فرد برای خواب نیاز به ذهن آرام دارد، اما مواجهه با اخبار و ویدئوهای هیجانانگیز (چه ناراحتکننده وچه خوشحالکننده) باعث فعال شدن ناخودآگاه ذهن میشود و همین موضوع، شروع خواب یا استمرار و عمق خواب را با مشکل مواجه میکند.»
استفادهی ما ایرانیها بیرویه است
«دوری از فضای مجازی باعث بهبود عملکرد ذهن، تصمیمگیری بهتر و آرامش بیشتر میشود. برعکس، مواجهه مداوم با حجم بالای اطلاعات و محرکها، عملکرد ذهنی و خلق و خوی فرد را تحت تاثیر منفی قرار میدهد.» این را دکتر شریفیپور میگوید و به عنوان متخصص مغز و اعصاب اضافه میکند: «خود من شبهایی که از فضای مجازی دوری میکنم، روز بعدش سرحالترم، عملکرد ذهنی و خلقوخویم بهتر است و درستتر تصمیم میگیرم. واقعیت این است که دوری مطلق از فضای مجازی ممکن نیست، اما باید آگاهانه و ایدهآل از آن استفاده کنیم تا آسیب نبینیم.»
دکتر شریفیپور میگوید: «متاسفانه کشور ما در این زمینه یک حالت افسارگسیخته دارد. کشورهای اروپایی، این بیمحابا بودن در استفاده از شبکههای اجتماعی را ندارند و در محیط کار و خانه، خود را مدام در معرض فضای مجازی قرار نمیدهند. اما در کشور ما استفادهها بیرویه است و مثل این است که شما در رودخانهای افتادهاید که خودتان خبر ندارید. این رودخانه، هم آرامش شما را میگیرد و هم مسیر را خودش برای شما تعیین میکند و به شما اجازه انتخاب نمیدهد.»
