به گزارش صراط در ماه‌های اخیر، تهدیدات کشورهای اروپایی، به‌خصوص سه کشور انگلیس، فرانسه و آلمان علیه ایران شدت بی‌سابقه‌ای به خود گرفته و این سه کشور دیگر رویکرد ضدایرانی خود را پشت لفاظی‌های سیاسی مخفی نمی‌کنند و آشکارا ضمن حمایت از حملات تجاوزکارانه رژیم صهیونیستی و آمریکا علیه تمامیت ارضی ایران، این کشور را با مکانیسم ماشه تهدید میکنند.
تهدید کشورهای اروپایی به فعالسازی مکانیسم ماشه، یعنی بازگشت تمامی تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران. در حالی که بسیاری از تحلیل‌گران معتقدند مبنای حقوقی این اقدام نه‌تنها سست، بلکه فاقد مشروعیت است، برخی تحرکات فنی و دیپلماتیک نیز در جریان است که می‌تواند آینده مناسبات ایران و اروپا را دگرگون کند.
نگاه عمیق‌تر: مکانیسم ماشه یا "Snapback Mechanism" سازوکاری مندرج در بندهای ۳۶ و ۳۷ برجام و بندهای ۱۱، ۱۲ و ۱۳ قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت مصوب سال ۱۳۹۴ است که اجازه می‌دهد در صورت «نقض اساسی» تعهدات برجام از سوی ایران، یکی از اعضای گروه ۱+۵ (آمریکا، انگلیس، فرانسه، آلمان، روسیه یا چین)، سازوکاری را فعال کند که بدون نیاز به رأی‌گیری در شورای امنیت سازمان ملل متحد، تمام تحریم‌های پیش از برجام سازمان ملل علیه ایران به‌طور خودکار بازگردد.
• این سازوکار از نظر شکلی، دارای «وتوی معکوس» است و به جای اینکه برای اعمال تحریم رأی‌گیری شود، باید قطعنامه‌ای در شورای امنیت برای توقف این روند صادر شود. به این معنا که بازگشت تحریم‌ها، قابل وتو نیست بلکه عدم بازگشت تحریم‌ها می‌تواند وتو شود و در نتیجه، عملاً هیچ کشوری نمی‌تواند جلوی آن را بگیرد.
• بند ۱۱ ضمیمه ب قطعنامه ۲۲۳۱ صراحتاً می‌گوید: «در صورت بروز مشکلات قابل توجه در اجرای توافق، هر یک از طرف‌های مشارکت‌کننده می‌تواند این موضوع را به کمیسیون مشترک ارجاع دهد و در صورت عدم حل موضوع ظرف ۳۰ روز، موضوع به شورای امنیت ارجاع می‌شود. بند ۱۱ ضمیمه ب قطعنامه ۲۲۳۱ یعنی در صورت طرح شکایت، شورای امنیت ۳۰ روز فرصت دارد قطعنامه‌ای برای ادامه لغو تحریم‌ها تصویب کند».
• با وجود امکان وتوی این قطعنامه توسط اعضای دائم، اما عملاً تحریم‌ها به‌صورت خودکار بازمی‌گردند؛ یعنی حتی اگر اکثریت مخالف بازگشت تحریم باشند، مکانیسم ماشه فعال خواهد شد. این سازوکار بر پایه قطعنامه ۲۲۳۱ سازمان ملل شکل گرفته که مبنای حقوقی برجام و لغو تحریم‌های قبلی بود.
• فعالسازی مکانیسم ماشه طبق مفاد قطعنامه ۲۲۳۱، چند مرحله دارد: در مرحله نخست، موارد اختلافی به کمیسیون مشترک برجام (با حضور ایران، تروئیکای اروپایی، چین و روسیه) ارجاع داده شود، اگر ظرف ۱۵ روز این اختلافات حل نشد، موضوع به وزرای خارجه کشورهای مذکور ارجاع داده خواهد شد. در صورت ادامه اختلاف، طرف شاکی می‌تواند موضوع را به شورای امنیت ارجاع دهد. شورای امنیت ۳۰ روز فرصت دارد تا قطعنامه‌ای برای ادامه تعلیق تحریم‌ها تصویب کند. اگر چنین قطعنامه‌ای تصویب نشود، تحریم‌های سازمان ملل متحد و قطعنامه‌های شورای امنیت خودکار علیه ایران بازمی‌گردد.
• البته با توجه به خروج آمریکا از برجام و اختلافات عمیق میان اروپا و روسیه بر سر اوکراین و اینکه آیا اصلا آنها حاضر هستند دور یک میز بنشینند، ماجرای برگزاری کمیسیون مشترک برجام را در هاله‌ای از ابهام قرار داده است.
• از نظر فنی، این روند حدود ۴۵ تا ۶۰ روز زمان می‌برد.
• با این حال، برخی کارشناسان معتقد هستند با توجه به اقدامات آمریکا در اعمال تحریم‌های ثانویه بر کشورهایی که با ایران همکاری میکنند و همچنین اقدامات خصمانه اخیر، عملا فعالسازی مکانیسم ماشه تاثیری بر روی زمین نخواهد داشت و غرب تنها به‌عنوان ابزار فشار از آن استفاده می‌کند.
چرا موضوع مهم است؟
از منظر حقوق بین‌الملل، یکی از انتقادات وارد بر مکانیسم ماشه، عدم انطباق آن با اصول بنیادین فرآیند تصمیم‌گیری در شورای امنیت است. این مکانیسم اجازه می‌دهد تحریم‌ها بدون رأی‌گیری و صرفاً با گذشت زمان، دوباره اعمال شوند؛ روندی که از نظر بسیاری از حقوقدانان، برخلاف منشور ملل متحد و رویه‌های جاری شورای امنیت است.
• از سوی دیگر، پس از خروج رسمی ایالات متحده از برجام در سال ۲۰۱۸، آمریکا دیگر یک کشور عضو برجام محسوب نمی‌شود و این کشور در حال افزایش فشارها بر کشورهای اروپایی عضو برجام است تا مکانیسم ماشه فعال شود.
• پایگاه خبری آمریکایی آکسیوس به نقل از سه منبع آگاه نوشته «مارکو روبیو» وزیر امور خارجه آمریکا و وزرای امور خارجه فرانسه، آلمان و انگلیس در گفت‌وگوی تلفنی روز دوشنبه گذشته خود توافق کردند که پایان ماه آگوست (ماه آینده میلادی) موعد بالفعل درباره حصول توافق هسته‌ای با ایران باشد و در غیر این صورت، «مکانیسم ماشه فعال خواهد شد.»
• کشورهای اروپایی قصد دارند پیش از ماه اکتبر و زمان فرا رسیدن ریاست روسیه بر شورای امنیت، موضوع را جمع‌بندی کنند.
• رسانه آمریکایی نوشته کشورهای اروپایی و آمریکا به اسنپ‌بک به‌عنوان یک ابزار مذاکراتی برای تحت فشار قرار دادن ایران و همچنین یک طرح جایگزین در صورت شکست دیپلماسی نگاه میکنند.
دورنمای موضوع چیست؟
در حال حاضر، ایران تحت گسترده‌ترین تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا قرار دارد. این تحریم‌ها اغلب در حوزه‌های مالی، بانکی، نفتی، کشتیرانی و صنایع نظامی از سوی دولت آمریکا، وزارت امور خارجه این کشور و وزارت خزانه‌داری آمریکا اعمال شده‌اند اما با فعالسازی مکانیسم ماشه، آنچه بازمی‌گردد «تحریم‌های چندجانبه سازمان ملل» است.
• در صورت فعال شدن مکانیسم ماشه، تحریم‌هایی همچون ممنوعیت فروش تسلیحات متعارف به ایران (برخلاف رفع تحریم در سال ۲۰۲۰)، از سرگیری ممنوعیت غنی‌سازی اورانیوم، تحقیق و توسعه در حوزه هسته‌ای فراتر از سطح توافق‌شده، مسدود شدن دارایی‌ها و ممنوعیت سفر برای برخی مقامات ایرانی، ممنوعیت تأمین، فروش یا انتقال فناوری‌های حساس به ایران بازخواهند گشت و این تحریم‌های از سوی سازمان ملل متحد اعمال خواهد شد.
• نکته مهم آن است که تحریم‌های سازمان ملل می‌توانند با حمایت آمریکا و اروپا، بهانه‌ای برای اعمال فشار بین‌المللی بر سایر کشورها شوند؛ حتی کشورهایی که با تحریم‌های آمریکا یا سیاست‌های ضدایرانی غرب همراه نیستند تحت فشار بیشتری قرار خواهند گرفت تا از این تحریم‌ها پیروی کنند.
جذابیت موضوع:
رفتار اخیر سه کشور اروپایی عضو برجام موسوم به تروئیکای اروپایی (فرانسه، آلمان و انگلیس) در تهدید به فعالسازی مکانیسم ماشه، در حالی صورت می‌گیرد که این سه کشور خود از نخستین ناقضان توافق برجام بوده‌اند.
• از زمان خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸، با وجود اذعان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و حتی مقامات آمریکایی مبنی بر پایبندی کامل ایران به برجام، سه کشور اروپایی در قبال خروج آمریکا سکوت کرده و سیاست خصمانه‌ای علیه ایران اتخاذ کردند. از طرفی اروپا با وجود وعده‌های مکرر، نتوانست هیچ‌یک از تعهدات اقتصادی خود در قبال ایران را اجرایی کند.
• مهم‌ترین ابزار اروپا برای جبران خروج آمریکا از برجام، سازوکار مالی «اینستکس» به‌عنوان ابزار ویژه برای تسهیل تجارت غیردلاری با ایران بود؛ ابزاری که در عمل هرگز فعال نشد و از سوی مقامات ایرانی به‌عنوان «چک بی‌محل سیاسی» توصیف شد.
• نه صادرات نفت ایران تسهیل شد، نه مبادلات بانکی به جریان افتاد و نه حتی امکان واردات دارو و غذا بدون مانع فراهم شد. در واقع، اروپا به‌جای ایستادگی مقابل فشارهای آمریکا، عملاً تسلیم تحریم‌های ثانویه واشنگتن شد و شرکت‌های اروپایی یکی پس از دیگری از ایران خارج شدند.
• این رویکرد دوگانه و غیرصادقانه اروپا، نه‌تنها مشروعیت سیاسی این کشورها را در پرونده هسته‌ای زیر سؤال می‌برد، بلکه نشانه‌ای از افول تدریجی نقش اروپا به‌عنوان یک بازیگر مستقل و قابل اتکا در نظام بین‌الملل است.
وضعیت موجود:
سه کشور اروپایی در ماه‌های اخیر مدعی شده‌اند که ایران به تعهدات هسته‌ای خود پایبند نبوده و نقض جدی برجام رخ داده است. به گفته مقامات اروپایی، غنی‌سازی ۶۰ درصدی اورانیوم توسط ایران، افزایش سطح ذخایر اورانیوم، نصب سانتریفیوژهای پیشرفته و تعلیق همکاری با آژانس، مصداق «عدم پایبندی جدی» به برجام است.
• اما با اشاره به خروج آمریکا از برجام، اعمال تحریم‌های یک‌جانبه، و ناتوانی اروپا در بهره‌مندسازی ایران از منافع توافق، تهران می‌گوید که اقدامات خود را ذیل بند ۳۶ برجام انجام داده که اجازه کاهش تدریجی تعهدات در صورت نقض توافق توسط دیگران را می‌دهد. از این منظر، نه‌تنها نقضی صورت نگرفته، بلکه ایران حق خود را اعمال کرده و در صورت بازگشت طرف‌های دیگر به تعهدات خود، این اقدامات برگشت‌پذیر است.
• تهدید اروپا به فعالسازی مکانیسم ماشه در حالی تبدیل به یک موضوع داغ شده که آکسیوس به نقل از یک منبع مطلع مدعی شده دیپلمات‌های ارشد تروئیکای اروپایی و ایران انتظار می‌رود هفته آینده برای بررسی امکان یک توافق هسته‌ای احتمالی یا یکدیگر دیدار کنند.
نقل‌قول‌ها:
«کاظم غریب‌آبادی» دیپلمات ارشد ایران گفته است: «اروپایی‌ها تنها ابزاری که در اختیار دارند، اسنپ‌بک است. قطعاً ما از اجرای این مکانیسم از سوی آنها استقبال نمی‌کنیم و باید از گزینه‌های مختلف استفاده کنیم که آنها این کار را نکنند ولی اگر آنها این اشتباه را انجام دهند استفاده از این سازوکار باعث می‌شود که آنها از صحنه دیپلماتیک و گفت‌وگو با ایران حذف شوند.»
• غریب‌آبادی تاکید کرده است: «استفاده آنها از مکانیسم ماشه، اوضاع را پیچیده‌تر می‌کند و امیدواریم که آنها عاقل باشند و این کار را نکنند. ما تعاملات خود را با اروپایی‌ها در این زمینه ادامه می‌دهیم و امیدواریم که آنها چنین اشتباهی را نکنند.»
• «سید عباس عراقچی» وزیر خارجه ایران هم تأکید کرده که در صورت فعال شدن مکانیسم ماشه، روابط ایران و سه کشور اروپایی وارد «تاریک‌ترین نقطه خود در طول تاریخ خواهد شد و بازگشت از آن آسان نخواهد بود.»
• وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران روز جمعه و پس از رایزنی با دیپلمات‌های ارشد اروپایی تاکید کرد: این ایالات متحده بود که از توافقی که طی دو سال و با هماهنگی اتحادیه اروپا در سال ۲۰۱۵ حاصل شده بود، خارج شد، نه ایران؛ این آمریکا بود که در ژوئن امسال میز مذاکره را ترک کرد و به‌جای آن گزینه نظامی را برگزید، نه ایران. اگر اتحادیه اروپا و سه کشور اروپایی می‌خواهند نقشی ایفا کنند، باید مسئولانه رفتار کنند و از سیاست فرسوده تهدید و فشار، از جمله تهدید به اجرای سازوکار «اسنپ بک» که فاقد هرگونه مبنای اخلاقی و حقوقی برای آن هستند، دست بردارند.
• عراقچی همچنین به اروپایی‌ها گفته است هر دور جدیدی از مذاکرات فقط زمانی ممکن خواهد بود که طرف مقابل برای یک توافق هسته‌ای عادلانه، متوازن و مبتنی بر منافع متقابل آمادگی داشته باشد.
در میان خبرها:
با توجه به تجاوز نظامی رژیم صهیونیستی و آمریکا به ایران همزمان با مذاکرات واشنگتن با تهران که با چراغ سبز طرف آمریکایی صورت گرفت، بی‌اعتمادی تهران به آمریکا و غرب بیش از پیش شدت گرفته است.
• طبق گزارش آکسیوس، با وجود «ناامیدی ترامپ از بازگشت تهران به میز مذاکره، او با درخواست مقامات اسرائیلی همچون "بنیامین نتانیاهو" برای فعالسازی مکانیسم ماشه علیه ایران توسط اروپا مخالفت نکرده و به باور ترامپ، ماشه اهرم فشاری مناسب علیه ایران خواهد بود، در همین راستا او در حال تشویق اروپا برای فعالسازی این مکانیسم است.»
• عراقچی طی سخنرانی در جمع دیپلمات‌های خارجی در تهران گفت: ما در حال مذاکره بودیم که اسرائیل با هماهنگی آمریکا به ایران حمله کرد و در مرحله بعد خود آمریکا، مستقیماً تاسیسات هسته‌ای ایران را مورد هدف قرار داد. آمریکایی‌ها به دیپلماسی و میز مذاکره خیانت کردند و اگر اکنون به دنبال از سرگیری مذاکرات هستند باید این اطمینان حاصل شود که مجدداً چنین کاری صورت نخواهد گرفت و ما شاهده اینگونه اقدامات از سوی آنها نخواهیم بود.
• وزیر امور خارجه ایران گفته است: ما همواره آماده گفت‌وگو در خصوص برنامه هسته‌ای خود بوده‌ایم و در آینده هم خواهیم بود، ولی طبیعی است که باید این اطمینان حاصل شود که اگر مذاکراتی دوباره شروع شود توسط آمریکا و یا کشورهای دیگری به جنگ کشیده نمی‌شود.
• وال‌استریت‌ژورنال نوشته در رایزنی اخیر عراقچی و دیپلمات‌های اروپایی موضوع تمدید ضرب‌الاجل فعالسازی مکانیسم ماشه ذیل برنامه هسته‌ای مطرح شد. در این پیشنهاد از ایران خواسته شده گفت‌وگوهای هسته‌ای با آمریکا و کشورهای اروپایی را از سر بگیرد و همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را نیز دوباره آغاز کند. پیشنهاداتی هم در رابطه با محدودسازی ذخایر اورانیوم غنی‌شده مطرح شده است.
باید منتظر چه چیزی باشیم؟
ایران بارها اعلام کرده توسل اروپا به اسنپ‌بک، فاقد وجاهت قانونی است.
• به گفته کارشناسان، در چنین شرایطی، با توجه به نادیده گرفته شدن حقوق ایران توسط اروپا، تهران می‌تواند در چند سطح به فعالسازی مکانیسم ماشه پاسخ دهد. با توجه به عدم پایبندی آمریکا و حتی تروئیکای اروپایی به برجام، ایران می‌تواند در دیوان بین‌المللی دادگستری و شورای امنیت، با ارائه مستندات نقض تعهدات توسط اروپا و آمریکا از این کشورها شکایت رسمی کند.
• خروج از پیمان منع اشاعه یا ان‌پی‌تی گزینه‌ای بوده که تاکنون بیش از همه موارد درباره آن بحث شده است.
• «ابراهیم رضایی» سخنگوی کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس به ایسنا گفت: «تاکنون ان‌پی‌تی چیزی جز ضرر برای ما نداشته است، به طوری که یکی از دلایل تجاوز رژیم صهیونیستی نیز به همکاری‌های این مدت ما با آژانس برمی‌گردد؛ بنابراین ما در مجلس شورای اسلامی، در صورت فعال شدن مکانیسم ماشه، گزینه خروج از ان‌پی‌تی را به صورت جدی مورد بررسی قرار خواهیم داد.»
• به گفته این نماینده مجلس، افزایش سطح غنی‌سازی اورانیوم، تولید و توسعه ماشین‌های نسل جدید و تجدیدنظر جدی در روابط با اروپا از دیگر گزینه‌هاست.
• طبق گفته کارشناسان، یکی دیگر از گزینه‌های راهبردی و مهم پیش روی جمهوری اسلامی ایران، تعمیق هرچه بیشتر ائتلاف دیپلماتیک و راهبردی با قدرت‌های مستقل جهانی از جمله روسیه، چین و مجموعه‌ای از کشورهای مخالف هژمونی غرب است. در شرایطی که سیاست خارجی آمریکا و متحدانش در اروپا با رویکرد تقابلی نسبت به ایران، روسیه و چین تعریف شده و نظم بین‌الملل را به سمت قطبی‌سازی سوق داده‌اند، نزدیکی تهران با مسکو و پکن نه‌تنها یک انتخاب تاکتیکی، بلکه یک ضرورت راهبردی برای حفظ منافع ملی و توازن ژئوپلیتیکی خواهد بود.
• سیاست‌های غرب علیه روسیه با توجه به بحران اوکراین و تلاش برای مهار چین در حوزه ایندوپاسیفیک، عملاً جبهه‌ای از فشار فزاینده علیه استقلال و اقتدار کشورهای غیرغربی پدید آورده است. در چنین ساختاری همکاری گسترده‌تر در قالب‌هایی مانند سازمان همکاری شانگهای، بریکس پلاس، پروژه‌های بزرگ انرژی و تسویه‌حساب‌های ارزی غیردلاری، می‌تواند ظرفیت‌های عملی برای مقابله با فشارهای اقتصادی و دیپلماتیک غرب را افزایش و تأثیر سازوکاری همچون مکانیسم ماشه علیه ایران را کاهش دهد.
• فعالسازی مکانیسم ماشه که از آن به عنوان «شمشیر دولبه» نیز نام برده می‌شود، نه‌تنها پرونده برجام را به طور کامل خواهد بست، بلکه احتمال هرگونه دیپلماسی در آینده نزدیک را نیز از بین می‌برد. این اقدام اروپا، بیش از آنکه یک ابتکار دیپلماتیک باشد، پاسخی منفعلانه به فشارهای آمریکا و اسرائیل تلقی می‌شود.
