صراط: یکی از روش هایی که مقام معظم رهبری در مطالعه کتب بکار می برند نوشتن
یادداشتی کوتاه در کتاب پس از مطالعه آن است که این امر مورد توجه
پژوهشگران واقع شده است. بر همین اساس علیرضا مختارپور ، پژوهشگر و صاحبنظر
حوزه فرهنگ، در مقاله ای به تبیین و تحلیل یادداشت ها ، تقریظ ها و سخنان
مقام معظم رهبری بر کتب مختلف و به ویژه کتاب های حوزه دفاع مقدس تحت
عنوان ˈ هشت نکته در 43 تقریظ، یادداشت و سخن ، حضرت آیت الله العظمی خامنه
ای مقام معظّم رهبری ، درباره آثار مکتوب هشت سال دفاع مقدّس ˈ پرداخته
است . متن کامل مقاله وی که در اختیار ایرنا قرار گرفته، به شرح زیر است :
مقدمه :
حضرت آیت الله العظمی خامنه ای خود اشاره کرده اند که از سال ها پیش از پیروزی انقلاب اسلامی در بسیاری از مواقع درباره کتبی که مطالعه می کرده اند یادداشت یا حاشیه و حداقل تاریخ مطالعه و بعضاً نکاتی دربارة آن کتاب را در حاشیه، صفحات آغازین یا پایانی کتاب ها می نوشته اند. این عادت حسنه و سنّت کتابخوانی ایشان بنابر شواهد بسیار تا کنون ادامه یافته است که برخی از آن نوشته ها که صرفاً مربوط به آثار مکتوب دفاع مقدّس است در مراسم امروز قابل ملاحظه می باشد.
یادآوری این نکته ضروری است که این 43 نظر معظّمٌ له، هم از نظر شکل و نحوه بیان و هم از نظر محتوا دارای انواع مختلفی است. از نظر نحوه بیان و قالب گاه به صورت سخنی در دیدار با نویسنده، راوی یا ناشر کتاب و گاه در یک سخنرانی در جمع نویسندگان و اهل فرهنگ و ادب تا رزمندگان، بسیجیان، ایثارگران، و خانوادة معظّم شهدا بیان شده، و گاه به صورت نکته ای مکتوب در حاشیه یا صفحاتی از کتاب و گاه به صورت تقریظ و یادداشتی دربارة کتاب که نمونه هایی از این نوع در سال های اخیر منتشر شد و امروز نیز آخرین نمونه این تقریظات در این مراسم در معرض دید اهل فرهنگ و ادب قرار می گیرد.
از نظر محتوا نیز نکات بسیار متنوع و قابل توجّهی در این 43 نظر معظّمٌ له دربارة آثار مکتوب دفاع مقدّس وجود دارد که موضوع این مقاله است.
1 : اهمیت حفظ و نشر آثار و ارزش های دفاع مقدّس
رهبر معظّم انقلاب اسلامی، نهضت اسلامی مردم ایران به رهبری امام خمینی(ره) و حماسه هشت سال دفاع مقدّس را گنجینه بسیار غنی و ذخیره ای بسیار عظیم در تاریخ ایران، تاریخ جهان و تاریخ اسلام می دانند و انتشار آثار ادبی، اعم از خاطرات، داستان، اشعار و... دربارة انقلاب اسلامی و مخصوصاً دفاع مقدّس را از نظر ارائه مهمترین نشانه و حتّی زمینة این وقایع یعنی انقلاب درونی و تحوّل شگرف در دل و جان و فکر جوانان ایران امری ضروری و واجب برمی شمرند. ایشان عمل مجاهدانة جوانان پاک و مخلص این مرز و بوم در دفاع از دین و سرزمین اسلامی ایران را ناشی از نَفَس مسیحایی امام خمینی(ره) می دانند که فتح المبین حقیقی را تحوّل در روح و اندیشة جوانان این کشور می دانست، لذا ابعاد بی نهایت این معجزة الهی یعنی تحوّل درونی جوانان را دارای قابلیت فراوان بررسی، تحقیق و تولید آثار فراوان به حساب می آورند.
ثبت، روایت و نشر خاطرات رزمندگان، آزادگان و دیگر گروه های حاضر در حماسة دفاع مقدّس از نظر ایشان همانند رگه ای از مواد ذی قیمتی است که در معدنی یافت می شود و با دنبال کردن آن می توان به گنجینة عظیمی از آثار ادبی و روایی دفاع مقدّس دست یافت، گنجینه ای که به تعبیر ایشان تاریخ را پربار و درس ها و آموختنی ها را پرشمار می کند. البته معظّمٌ له گاه برخی از آثار منتشره در حوزة دفاع مقدّس خصوصا خاطرات رزمندگان را مستقلاً منبعی بسیار غنی و ارزشمند که می توان از آن ده ها کتاب و فیلمنامه و زندگینامه استخراج کرد دانسته اند.
2: تحلیل شخصیت رزمندگان اسلام در دفاع مقدّس
از مهمترین نکات دربارة یادداشت ها و تقریظات معظّمٌ له بر کتب دفاع مقدّس نوع نگاه ایشان به اهمیت، عظمت و تأثیر دفاع مقدّس بر رزمندگان، ایثارگران و دیگر گروههای مؤثّر در هشت سال دفاع مقدّس است.
از منظر ایشان رزمندگان اسلام از فرصت استثنایی ـ الهی دفاع مقدّس بیشترین بهره را بردند و به مدد اراده و ایمان به مدارج عالی انسانی رسیدند. ایشان صفات متعددی برای رزمندگان و ایثارگران و خدمتگزاران در دفاع مقدّس برشمرده اند، ازجمله: شجاعت، پاک دلی، روح دینی، شوخ طبعی، صفا، صداقت، معنویت، مظلومیت، اخلاص، روشندلی، همّت، صبر، پایداری، جهاد، ایثار، ابتکار، زهد، گذشت، صدق و...
اما از نظر رهبر انقلاب اسلامی معرفی صفات و دستاوردهای رزمندگان به همین جا خاتمه نمی یابد. ایشان برای رزمندگان اسلام تعبیرِ «از معراج برگشتگان» را به کار برده و آنان را کسانی می دانند که از سیر من الحق الی الخلق ـ که یکی از اسفار اربعة عرفانی است و در آن سالک پس از سیری که از خلق به سوی حق داشته با اندوخته ای از آن سفر معنوی به میان مردم باز می گردد تا دستگیر و یاور آنان در سیر و سلوک معنوی باشد ـ بازگشته اند. البته معظّمٌ له پس از این تعبیرات بلافاصله این پرسش را که هشداری است به این سالکان و عارفان که راه صدساله را یک شبه طی کرده اند مطرح می کند که آیا اینان می توانند آن حال و هوا و معراج جهاد و فداکاری را حفظ کنند. هشداری که وظیفة رزمندگان و ایثارگران را در حفظ معنویت حاصل از مجاهدت در راه خدا یادآور می شود.
حضرت آیت الله خامنه ای در بسیاری از بیانات و یادداشت ها و تقریظات خود دربارة آثار مکتوب دفاع مقدّس به عطر صفا، اخلاق و معنویت که در خاطرات و روایت های منتشر شده از دفاع مقدّس موج می زند اشاره کرده اند و گاه خود را سیر کننده در معراج شور و حالی که سطور و کلمات این آثار بر خواننده عطا می کند دانسته، احساس عروج معنوی خود از مطالعة این کتب را بیان کرده و افسوس خود را نسبت به کسانی که محروم از آن لطف بی حساب معنویات حاصل از دفاع مقدّس مانده اند ابراز داشته اند.
3: زمان، شرایط و آثار مطالعه کتب دفاع مقدّس
در برخی از یادداشت ها و تقریظات معظّمٌ له به تاریخ و شرایط مطالعة کتاب اشاره شده که دقت در این اطلاعات نشان دهندة نکات بسیار مهمی است ازجمله:
الف : برخی از این کتب در ماه های مبارک رجب، شعبان، و رمضان و در حوالی شب های قدر خوانده شده، مانند تاریخ های ثبت شده در حاشیة کتاب ها نظیر سوم رمضان 1412 / 12 رمضان / شعبان 1412، رجب 1412، 21 رمضان المبارک 1412، سوم رمضان 1413، 7 شعبان 1412
در برخی از کتاب ها معظّمٌ له دربارة زمان یا حالات و آثار مطالعه نیز توضحیاتی یادداشت کرده اند. ازجمله:
* آن را در شب و روزهای منتهی به بیستم رمضان 1412 خواندم
* تصادف جالبی بود توفیق مطالعة این کتاب در ایام 15 شعبان و مابعد آن که به زیارت قم رفته بودم دست داد.
* این کتاب در 13 رجب 1411 با چشمی لبریز اشک شوق و حسرت زیارت شد.
* چند ساعتی از شب و روزهای ایام مبارک شهرالله به خواندن این خاطرات گذشت 23/12/70
ب : در برخی از یادداشت ها معظّمٌ له از احساساتشان و تأثیر کتاب بر خود نیز یاد کرده اند. ازجمله:
* این کتاب از بس من را جذب کرد تا آخرش خواندم بعد دیدم این کافی نیست، به خانه بردم و گفتم همه بنشینید این کتاب را بخوانید. در جمع خانواده جاهایی از این کتاب را خود من بازکردم و خواندم. گفتم این کتاب اصلاً باید در فضای خانه ها باشد و همه باید آن را همیشه داشته باشند. 16/دی/1370
* ساعات خوش و باصفایی را در مقاطع پیش از خواب با این کتاب گذراندم و الحمدلله. 20/10/1391
* در روز و شبهایی از آبان و آذر 86 صفحه به صفحه و سطر به سطر مطالعه و نیوشیده شد.
* این کتاب را یک نفسه در روز جمعه 7/1/71 خواندم.
* حتّی بخش اولش را هم نتوانستم تمام کنم، تا ماجرای کمیل و قصّه غم سنگین آن دل کوچک را خواندم دیگر تحملم تمام شد. چه بسیار دقایقی که در برابر آن تصویرهای خونین، چهره به اشک آغشته شده است.
* این گزارشها را در 18 اسفند 70 تمام کردم و نه چندان خوشحال
* در شب شنبه چهارم اسفند 69 در لحظاتی از بدخوابی عصبی مطالعة آن به پایان برده شد.
* احساس خواننده از یک سو شگفتی و تحسین و احساس عزّت است و از سوی دیگر غم و خشم و نفرت. 2/6/91
* در بدخوابی شب سه شنبه 19/9/70 مطالعه شد.
* روز و شبی چند در لحظه های پیش از خواب در فضایی عطرآگین و مصفّا و در معراج شور و حالی که سطور و کلمات نورانی این کتاب بر خوانندة خود عطا می کند سیر کردم و خدا را سپاس گفتم...
* کتاب را با احساس دوگانة اندوه و افتخار و گاه از پشت پردة اشک خواندم. 5/7/92
4 : ویژگی ها و نقاط قوّت آثار منتشره دفاع مقدّس
مقام معظّم رهبری در مطالعة کتب دفاع مقدّس به نقاط قوّت آثار توجه خاص داشته و در تقریظات خود آنها را مورد تأکید و تقدیر قرار داده اند.
برخی از ویژگیهای مورد اشاره و تحسین ایشان عبارتند از:
* قلم شیوا و منعکس کنندة صفای رزمندگان
* شیرینی و سادگی کتاب
* توجه به جزئیات به ظاهر کم اهمیّت ولی مهم
* تواضع نویسنده
* زبان خوب، تصویر و پردازش مناسب، معطّر، و معنوی و مؤثّر بودن متن
* خوب بودن ترجمه
* شیوایی متن
* روح طنز و مزاح موجود در کتاب و شیرینی و جاذبة آن که باعث گیرایی بیشتر شده
* گزارش حرفه ای و هنرمندانه
* ابتکاری و نمونه بودن
* توصیف های بسی زیبا از طبیعت، حوادث جنگی، و وضعیت های طبیعی
* نثر استوار
* نوشتة هنرمندانه
* زلالی اندیشه و ذوق قلم
* سطور و کلمات نورانی
* روایت همراه با اخلاص
* نازک اندیشی نویسنده
* نوشته ی گویای پرسوز، دردمندانه و هنرمندانه
* اشتمال بر مطالب مفید
*هنرمندی و مجسّم کردن زیبائی ها و زشتی ها و رنجها و شادی ها.
5: ارزیابی و اشاره به برخی نقاط ضعف محتوایی یا جنبه های ادبی و فنّی
توجّه معظّمٌ له به آثار مکتوب دفاع مقدّس و اهمیتی که ایشان برای گسترش تولید و انتشار این نوع کتب و باور به تأثیر فوق العادة این آثار در انتقال فرهنگ و ارزشهای اسلامی و انقلابی و حساسیتشان در تولید کتاب با بالاترین کیفیت و قوّت از نظر بیان، محتوا، و دیگر جنبه های فنّی و شکلی در اشارات ایشان به برخی نقطه ضعفها در آثار دفاع مقدّس بخوبی قابل تشخیص است. برای نمونه:
الف: از نظر محتوا
* افسوس از انتخاب دیدگاه ضعیف تر در میان دو دیدگاه
* تفکر نادرست غریب بودن راه خدا و غربت رهروان راه جهاد
* یکسونگری در قضاوت و گاهی تنگ نظری
* غفلت از نقش فداکارانة همسر
* غفلت از نقش دیگران
* مبالغه در بیان
* کم جاذبه بودن برخی خاطرات
* عدم رعایت تسلسل طبیعی و منطقی در برخی مطالب
ب ـ از نظر زبان و جنبه های هنری و فنی
* ضعف در بازسازی صحنه ها و ترسیم حالات و خصوصیات
* زبان روزنامه ای و سبک گزارشهای مطبوعات غربی و تقلید از آنها
* گسیختگی در ذهن و نارسایی در زبان
البته این نوع نظرات انتقادی تنها نسبت به معدودی از آثار دفاع مقدّس که سهم بسیار اندکی از این آثار را تشکیل می دهند ابراز شده است و اغلب کتابها از نظر محتوا و زبان مورد تحسین و تقدیر معظّمٌ له قرار گرفته اند.
6: منبع عظیم و گنجینه ارزشمند دفاع مقدّس و آثار مکتوب مربوط به آن
حضرت آیت الله خامنه ای در بسیاری از بیانات و پیامها و از جمله در یادداشتها و تقریظات مربوط به آثار دفاع مقدّس، انقلاب اسلامی و دفاع مقدّس را منبع عظیم و گنجینة ارزشمندی برای تاریخ دانسته اند و هنرمندان، نویسندگان و اصحاب فرهنگ و ادب و هنر را به کاوش در این معدن و دنبال کردن رگه های گرانبهای مفاهیم و معنویات و ارزشهای اسلامی و انقلابی دعوت کرده اند.
برخی از تعابیر ایشان در این موضوع عبارتند از:
* مرجع بودن، منبع بودن و سند بودن برخی از کتب دفاع مقدّس
* ظرفیت 8 سال دفاع مقدّس برای تولید هزاران کتاب برای انتقال فرهنگ و ارزشهای اسلامی و انقلابی
* خاطرات دفاع مقدّس به مثابه رگة ارزشمندی در معدن که باید آن را یافت و ادامه داد
* یادداشتها و خاطرات و زندگی رزمندگان و شهدا و ایثارگران و آزادگان به عنوان غنی ترین میراث معنوی برای تاریخ که از آن هزاران محصول فرهنگی هنری قابل استخراج است.
* مکنون بودن هزاران لحظه پُربار در هر روز و شب حماسة هشت سالة ملت ایران.
* اهمیت تدوین و انتشار خاطرات آزادگان در شکل بخشیدن به تاریخ ما و تأثیر آن در آینده
* گنجینة یادها و خاطرات مجاهدان و آزادگان ذخیرة عظیم و ارزشمندی است که تاریخ را پُربار و درسها و آموختنی ها را پُرشمار می کند.
* ظرفیت هشت سال دفاع برای تولید هزاران کتاب برای انتقال فرهنگ و ارزشهای اسلامی و انقلابی به جامعه و جهان.
* خاطرات دفاع مقدّس رگه ای ارزشمند است که در معدن پیدا شده این را راه را ادامه دهید.
* این آثار به صورت ماده خام و سند تاریخی برای تولید فیلم و قصه و شعر و نمایش قابل استفاده است.
* سندی ارزشمند از اوضاع جبهه و خوی و خصلت بسیج
* این نیز از جمله سندهای دقیق دوران دفاع مقدّس است.
*این سند مکمل سندهایی است که از نوک قلم بسیجیان روشندل و باصفا و مظلوم و شجاع ما به یادگار مانده است.
7 : تحسین نویسندگان و راویان و تشکر و تقدیر از آنان
ارج نهادن به تلاش نویسندگان و راویان آثار دفاع مقدّس و برجسته کردن نقش آنان در حفظ و نشر این آثار و نشان دادن ویژگیهای ارزشمند کار آنان و تشویق شان به ادامة کار از دیگر بخشهای تصریح شده در یادداشتها و تقریظات معظّمٌ له است.که نمونه هایی از این تحسین ها عبارتند از:
* این خاطرات را از ذهنها و حافظه ها بیرون کشیدن و به قلم هنر و نمایش سپردن خدمت بزرگی است.
* آفرین بر هنرمندی در مجسم کردن زیباییها و زشتی ها و رنجها و شادی ها
* از زیباترین نقاشی های صفحة پرکار و اعجازگونة هشت سال دفاع مقدّس، سنگ تمام راوی و نویسنده در هنرمندی
* تاریخ ما بعدها... این دلها وجدان های بیدار و حقجو و حقگو را نیز ستایش خواهد کرد که نگذاشتند قصة جهادی به آن عظمت در لابه لای یاوه گویی ها و هرزه درایی های زمانه گم شود. درود بر نویسندگان این آثار.
* خدا را سپاس... بر قطرة عشقی که در جان نویسنده افکنده و چنین زلال اندیشه و ذوقی را بر قلم او جاری ساخته. هرکه با نگاهی هنرمندانه آنها را ببیند و با قلمی هنرمندانه آن را ثبت و ماندگار کند و بیش از اینها با توفیقی الهی به این همه دست یافته باشد مشعل رهروان معراج انسانی را جان مایه و فروغ بخشیده....
8 : چند نکته خواندنی از تقریظ ها
در لابه لای متونی که مقام معظّم رهبری دربارة کتب دفاع مقدّس نگاشته اند نکات و عبارات بسیار نغز و قابل توجّهی به چشم می خورد که چند نمونه از این نوع جملات بدین قرار است:
* دربارة طلاب و روحانیون حاضر در جبهه ها
این نوع طلبه ها که درس دین و معرفت را در خطرناکترین جاها تعلیم می دهند و در آزمایش های دشوار با مردم شریک می شوند اگر مدارج تحصیلی را طی کنند رهبران برجستة باب انقلاب و جمهوری اسلامی خواهند شد و روحانیون پرچمدار دین زندگی ساز.
* بسیار لازم بوده و هست که جبهه گیان رسته های غیر رزمی مانند جهادگران، امدادگران، رانندگان، آشپزها و تدارکاتی ها که هرکدام عالم مخصوص به خود داشته اند و بعضاً فداکاری شان از رزمندگان خطوط مقدّم کم خطرتر نبود بلکه حتّی پرخطرتر بوده (مثل سنگرسازان و خاکریز زنان) نیز شرح حال خود را بنویسند و یا بگویند و کسی بنویسد.
* شباهت همراه بودن غم در ماجرای شهادت مانند غم در ماجرای عشق که احساس خسران در آن نیست، هرچه هست شیرینی و سرخوشی است... با مرگ و فنا و نیستی هیچ نسبتی ندارد. تبارک الله.
* محصول همة این خاطرات یک چیز است: همه از عظمت حادثة هشت سالة دفاع مقدّس و تحوّل شگرفی که در دل و جان و فکر و عمل جوانان این کشور پدید آورده بود خبر می دهند و ابعاد بی نهایت این معجزة الهی تاریخ را ـ به تقریب ـ نشان می دهند... دریغ از آن روزهای فراموش نشدنی، دریغ از آن ماجرای معجزنشان، دریغ از آن تجربة درس آموز و جانهای پاکی که آن را شکل دادند... و دریغ از آن جویبار رحمت و فضل خدا که کسانی چه زیرکانه و هوشمندانه از آن نوشیدند.
** دو سخن پایانی
اول: طرح یک پرسش:
حضرت آیت آلله خامنه ای در یادداشتی بر یکی از آثار دفاع مقدّس پس از بیان اهمیت و ارزش حماسة دفاع مقدّس چنین می نویسند:
و ما... آیا نباید با هوشمندی و زیرکی جویبار رحمت را که هرگز منقطع نیست و هرگاه به گونه ای و در مجرایی، بشناسیم و با گذشت و مجاهدت، توفیق الهی را جلب و خود را از آن سیراب سازیم؟
دوّم: مقام معظّم رهبری در یادداشت دیگری - آنطور که خود در دیدار با گروهی از نویسندگان هنر مقاومت در تاریخ 25 تیر 1370 داشتند - فرمودند: آن کتاب را که خواندم بی اختیار پشتش بخشی از زیارت نامه را نوشتم: السلام علیکم یا اولیاءالله و احبّائه. واقعاً دیدم که در مقابل این عظمت ها انسان احساس حقارت می کند. من وقتی این شکوه را در این کتاب دیدم، در نفس خودم حقیقتاً احساس حقارت کردم.
امّا متن این زیارتنامه:
السلام علیکم یا اولیاءالله و احبّائه، السلام علیکم یا اصفیاء الله و خیرته، السلام علیکم یا انصار دین الله و اعوان ولیّه... ای آیت های خدا، ای معجزه های ایمان، ای نشانه های تعالی جاودانة انسان.... ای گلهای محمدی که فساد و آلودگی جهان امروز نتوانست از شکوفایی بازداردتان، برقی شُدید و دنیای تاریک را روشن کردید، حجّتی شُدید بر آن کوته نظران که بالندگی انسان الهی را در عصر تسلّط مادیت ناممکن میدانستند. خاطرة مسلمانان صدر اسلام را زنده کردید و صدق و اراده و فناء فی الله را حتی بیش از آنان به نمایش گذاشتید. آنان به نَفَس پیامبر و نزول پیاپی آیات قرآن دل را گرم و جان را تازه می کردند اما شما چه؟! حقّاً خلوص و تقوا را مجسّم کردید و برای آن امام بحق که مظهر خلوص و تقوا بود سربازانی شایسته شُدید. سلام الله علیه و علیکم و هنیئاً لکم رحمهْ ربّکم ... کتبه بیمناه الوازرهْ امانیه و ذلیل نفسه علی الحسینی غفرالله له و رحمه و حشره مع اولیائه و الحقه بهذه الزمرهْ الطیّبهْ . آمین.
این کتاب در 13 رجب 1411 با چشمی لبریز اشک شوق و حسرت زیارت شد.
علیرضا مختارپور قهرودی - دبیر کل نهاد کتابخانه های عمومی کشور
مقدمه :
حضرت آیت الله العظمی خامنه ای خود اشاره کرده اند که از سال ها پیش از پیروزی انقلاب اسلامی در بسیاری از مواقع درباره کتبی که مطالعه می کرده اند یادداشت یا حاشیه و حداقل تاریخ مطالعه و بعضاً نکاتی دربارة آن کتاب را در حاشیه، صفحات آغازین یا پایانی کتاب ها می نوشته اند. این عادت حسنه و سنّت کتابخوانی ایشان بنابر شواهد بسیار تا کنون ادامه یافته است که برخی از آن نوشته ها که صرفاً مربوط به آثار مکتوب دفاع مقدّس است در مراسم امروز قابل ملاحظه می باشد.
یادآوری این نکته ضروری است که این 43 نظر معظّمٌ له، هم از نظر شکل و نحوه بیان و هم از نظر محتوا دارای انواع مختلفی است. از نظر نحوه بیان و قالب گاه به صورت سخنی در دیدار با نویسنده، راوی یا ناشر کتاب و گاه در یک سخنرانی در جمع نویسندگان و اهل فرهنگ و ادب تا رزمندگان، بسیجیان، ایثارگران، و خانوادة معظّم شهدا بیان شده، و گاه به صورت نکته ای مکتوب در حاشیه یا صفحاتی از کتاب و گاه به صورت تقریظ و یادداشتی دربارة کتاب که نمونه هایی از این نوع در سال های اخیر منتشر شد و امروز نیز آخرین نمونه این تقریظات در این مراسم در معرض دید اهل فرهنگ و ادب قرار می گیرد.
از نظر محتوا نیز نکات بسیار متنوع و قابل توجّهی در این 43 نظر معظّمٌ له دربارة آثار مکتوب دفاع مقدّس وجود دارد که موضوع این مقاله است.
1 : اهمیت حفظ و نشر آثار و ارزش های دفاع مقدّس
رهبر معظّم انقلاب اسلامی، نهضت اسلامی مردم ایران به رهبری امام خمینی(ره) و حماسه هشت سال دفاع مقدّس را گنجینه بسیار غنی و ذخیره ای بسیار عظیم در تاریخ ایران، تاریخ جهان و تاریخ اسلام می دانند و انتشار آثار ادبی، اعم از خاطرات، داستان، اشعار و... دربارة انقلاب اسلامی و مخصوصاً دفاع مقدّس را از نظر ارائه مهمترین نشانه و حتّی زمینة این وقایع یعنی انقلاب درونی و تحوّل شگرف در دل و جان و فکر جوانان ایران امری ضروری و واجب برمی شمرند. ایشان عمل مجاهدانة جوانان پاک و مخلص این مرز و بوم در دفاع از دین و سرزمین اسلامی ایران را ناشی از نَفَس مسیحایی امام خمینی(ره) می دانند که فتح المبین حقیقی را تحوّل در روح و اندیشة جوانان این کشور می دانست، لذا ابعاد بی نهایت این معجزة الهی یعنی تحوّل درونی جوانان را دارای قابلیت فراوان بررسی، تحقیق و تولید آثار فراوان به حساب می آورند.
ثبت، روایت و نشر خاطرات رزمندگان، آزادگان و دیگر گروه های حاضر در حماسة دفاع مقدّس از نظر ایشان همانند رگه ای از مواد ذی قیمتی است که در معدنی یافت می شود و با دنبال کردن آن می توان به گنجینة عظیمی از آثار ادبی و روایی دفاع مقدّس دست یافت، گنجینه ای که به تعبیر ایشان تاریخ را پربار و درس ها و آموختنی ها را پرشمار می کند. البته معظّمٌ له گاه برخی از آثار منتشره در حوزة دفاع مقدّس خصوصا خاطرات رزمندگان را مستقلاً منبعی بسیار غنی و ارزشمند که می توان از آن ده ها کتاب و فیلمنامه و زندگینامه استخراج کرد دانسته اند.
2: تحلیل شخصیت رزمندگان اسلام در دفاع مقدّس
از مهمترین نکات دربارة یادداشت ها و تقریظات معظّمٌ له بر کتب دفاع مقدّس نوع نگاه ایشان به اهمیت، عظمت و تأثیر دفاع مقدّس بر رزمندگان، ایثارگران و دیگر گروههای مؤثّر در هشت سال دفاع مقدّس است.
از منظر ایشان رزمندگان اسلام از فرصت استثنایی ـ الهی دفاع مقدّس بیشترین بهره را بردند و به مدد اراده و ایمان به مدارج عالی انسانی رسیدند. ایشان صفات متعددی برای رزمندگان و ایثارگران و خدمتگزاران در دفاع مقدّس برشمرده اند، ازجمله: شجاعت، پاک دلی، روح دینی، شوخ طبعی، صفا، صداقت، معنویت، مظلومیت، اخلاص، روشندلی، همّت، صبر، پایداری، جهاد، ایثار، ابتکار، زهد، گذشت، صدق و...
اما از نظر رهبر انقلاب اسلامی معرفی صفات و دستاوردهای رزمندگان به همین جا خاتمه نمی یابد. ایشان برای رزمندگان اسلام تعبیرِ «از معراج برگشتگان» را به کار برده و آنان را کسانی می دانند که از سیر من الحق الی الخلق ـ که یکی از اسفار اربعة عرفانی است و در آن سالک پس از سیری که از خلق به سوی حق داشته با اندوخته ای از آن سفر معنوی به میان مردم باز می گردد تا دستگیر و یاور آنان در سیر و سلوک معنوی باشد ـ بازگشته اند. البته معظّمٌ له پس از این تعبیرات بلافاصله این پرسش را که هشداری است به این سالکان و عارفان که راه صدساله را یک شبه طی کرده اند مطرح می کند که آیا اینان می توانند آن حال و هوا و معراج جهاد و فداکاری را حفظ کنند. هشداری که وظیفة رزمندگان و ایثارگران را در حفظ معنویت حاصل از مجاهدت در راه خدا یادآور می شود.
حضرت آیت الله خامنه ای در بسیاری از بیانات و یادداشت ها و تقریظات خود دربارة آثار مکتوب دفاع مقدّس به عطر صفا، اخلاق و معنویت که در خاطرات و روایت های منتشر شده از دفاع مقدّس موج می زند اشاره کرده اند و گاه خود را سیر کننده در معراج شور و حالی که سطور و کلمات این آثار بر خواننده عطا می کند دانسته، احساس عروج معنوی خود از مطالعة این کتب را بیان کرده و افسوس خود را نسبت به کسانی که محروم از آن لطف بی حساب معنویات حاصل از دفاع مقدّس مانده اند ابراز داشته اند.
3: زمان، شرایط و آثار مطالعه کتب دفاع مقدّس
در برخی از یادداشت ها و تقریظات معظّمٌ له به تاریخ و شرایط مطالعة کتاب اشاره شده که دقت در این اطلاعات نشان دهندة نکات بسیار مهمی است ازجمله:
الف : برخی از این کتب در ماه های مبارک رجب، شعبان، و رمضان و در حوالی شب های قدر خوانده شده، مانند تاریخ های ثبت شده در حاشیة کتاب ها نظیر سوم رمضان 1412 / 12 رمضان / شعبان 1412، رجب 1412، 21 رمضان المبارک 1412، سوم رمضان 1413، 7 شعبان 1412
در برخی از کتاب ها معظّمٌ له دربارة زمان یا حالات و آثار مطالعه نیز توضحیاتی یادداشت کرده اند. ازجمله:
* آن را در شب و روزهای منتهی به بیستم رمضان 1412 خواندم
* تصادف جالبی بود توفیق مطالعة این کتاب در ایام 15 شعبان و مابعد آن که به زیارت قم رفته بودم دست داد.
* این کتاب در 13 رجب 1411 با چشمی لبریز اشک شوق و حسرت زیارت شد.
* چند ساعتی از شب و روزهای ایام مبارک شهرالله به خواندن این خاطرات گذشت 23/12/70
ب : در برخی از یادداشت ها معظّمٌ له از احساساتشان و تأثیر کتاب بر خود نیز یاد کرده اند. ازجمله:
* این کتاب از بس من را جذب کرد تا آخرش خواندم بعد دیدم این کافی نیست، به خانه بردم و گفتم همه بنشینید این کتاب را بخوانید. در جمع خانواده جاهایی از این کتاب را خود من بازکردم و خواندم. گفتم این کتاب اصلاً باید در فضای خانه ها باشد و همه باید آن را همیشه داشته باشند. 16/دی/1370
* ساعات خوش و باصفایی را در مقاطع پیش از خواب با این کتاب گذراندم و الحمدلله. 20/10/1391
* در روز و شبهایی از آبان و آذر 86 صفحه به صفحه و سطر به سطر مطالعه و نیوشیده شد.
* این کتاب را یک نفسه در روز جمعه 7/1/71 خواندم.
* حتّی بخش اولش را هم نتوانستم تمام کنم، تا ماجرای کمیل و قصّه غم سنگین آن دل کوچک را خواندم دیگر تحملم تمام شد. چه بسیار دقایقی که در برابر آن تصویرهای خونین، چهره به اشک آغشته شده است.
* این گزارشها را در 18 اسفند 70 تمام کردم و نه چندان خوشحال
* در شب شنبه چهارم اسفند 69 در لحظاتی از بدخوابی عصبی مطالعة آن به پایان برده شد.
* احساس خواننده از یک سو شگفتی و تحسین و احساس عزّت است و از سوی دیگر غم و خشم و نفرت. 2/6/91
* در بدخوابی شب سه شنبه 19/9/70 مطالعه شد.
* روز و شبی چند در لحظه های پیش از خواب در فضایی عطرآگین و مصفّا و در معراج شور و حالی که سطور و کلمات نورانی این کتاب بر خوانندة خود عطا می کند سیر کردم و خدا را سپاس گفتم...
* کتاب را با احساس دوگانة اندوه و افتخار و گاه از پشت پردة اشک خواندم. 5/7/92
4 : ویژگی ها و نقاط قوّت آثار منتشره دفاع مقدّس
مقام معظّم رهبری در مطالعة کتب دفاع مقدّس به نقاط قوّت آثار توجه خاص داشته و در تقریظات خود آنها را مورد تأکید و تقدیر قرار داده اند.
برخی از ویژگیهای مورد اشاره و تحسین ایشان عبارتند از:
* قلم شیوا و منعکس کنندة صفای رزمندگان
* شیرینی و سادگی کتاب
* توجه به جزئیات به ظاهر کم اهمیّت ولی مهم
* تواضع نویسنده
* زبان خوب، تصویر و پردازش مناسب، معطّر، و معنوی و مؤثّر بودن متن
* خوب بودن ترجمه
* شیوایی متن
* روح طنز و مزاح موجود در کتاب و شیرینی و جاذبة آن که باعث گیرایی بیشتر شده
* گزارش حرفه ای و هنرمندانه
* ابتکاری و نمونه بودن
* توصیف های بسی زیبا از طبیعت، حوادث جنگی، و وضعیت های طبیعی
* نثر استوار
* نوشتة هنرمندانه
* زلالی اندیشه و ذوق قلم
* سطور و کلمات نورانی
* روایت همراه با اخلاص
* نازک اندیشی نویسنده
* نوشته ی گویای پرسوز، دردمندانه و هنرمندانه
* اشتمال بر مطالب مفید
*هنرمندی و مجسّم کردن زیبائی ها و زشتی ها و رنجها و شادی ها.
5: ارزیابی و اشاره به برخی نقاط ضعف محتوایی یا جنبه های ادبی و فنّی
توجّه معظّمٌ له به آثار مکتوب دفاع مقدّس و اهمیتی که ایشان برای گسترش تولید و انتشار این نوع کتب و باور به تأثیر فوق العادة این آثار در انتقال فرهنگ و ارزشهای اسلامی و انقلابی و حساسیتشان در تولید کتاب با بالاترین کیفیت و قوّت از نظر بیان، محتوا، و دیگر جنبه های فنّی و شکلی در اشارات ایشان به برخی نقطه ضعفها در آثار دفاع مقدّس بخوبی قابل تشخیص است. برای نمونه:
الف: از نظر محتوا
* افسوس از انتخاب دیدگاه ضعیف تر در میان دو دیدگاه
* تفکر نادرست غریب بودن راه خدا و غربت رهروان راه جهاد
* یکسونگری در قضاوت و گاهی تنگ نظری
* غفلت از نقش فداکارانة همسر
* غفلت از نقش دیگران
* مبالغه در بیان
* کم جاذبه بودن برخی خاطرات
* عدم رعایت تسلسل طبیعی و منطقی در برخی مطالب
ب ـ از نظر زبان و جنبه های هنری و فنی
* ضعف در بازسازی صحنه ها و ترسیم حالات و خصوصیات
* زبان روزنامه ای و سبک گزارشهای مطبوعات غربی و تقلید از آنها
* گسیختگی در ذهن و نارسایی در زبان
البته این نوع نظرات انتقادی تنها نسبت به معدودی از آثار دفاع مقدّس که سهم بسیار اندکی از این آثار را تشکیل می دهند ابراز شده است و اغلب کتابها از نظر محتوا و زبان مورد تحسین و تقدیر معظّمٌ له قرار گرفته اند.
6: منبع عظیم و گنجینه ارزشمند دفاع مقدّس و آثار مکتوب مربوط به آن
حضرت آیت الله خامنه ای در بسیاری از بیانات و پیامها و از جمله در یادداشتها و تقریظات مربوط به آثار دفاع مقدّس، انقلاب اسلامی و دفاع مقدّس را منبع عظیم و گنجینة ارزشمندی برای تاریخ دانسته اند و هنرمندان، نویسندگان و اصحاب فرهنگ و ادب و هنر را به کاوش در این معدن و دنبال کردن رگه های گرانبهای مفاهیم و معنویات و ارزشهای اسلامی و انقلابی دعوت کرده اند.
برخی از تعابیر ایشان در این موضوع عبارتند از:
* مرجع بودن، منبع بودن و سند بودن برخی از کتب دفاع مقدّس
* ظرفیت 8 سال دفاع مقدّس برای تولید هزاران کتاب برای انتقال فرهنگ و ارزشهای اسلامی و انقلابی
* خاطرات دفاع مقدّس به مثابه رگة ارزشمندی در معدن که باید آن را یافت و ادامه داد
* یادداشتها و خاطرات و زندگی رزمندگان و شهدا و ایثارگران و آزادگان به عنوان غنی ترین میراث معنوی برای تاریخ که از آن هزاران محصول فرهنگی هنری قابل استخراج است.
* مکنون بودن هزاران لحظه پُربار در هر روز و شب حماسة هشت سالة ملت ایران.
* اهمیت تدوین و انتشار خاطرات آزادگان در شکل بخشیدن به تاریخ ما و تأثیر آن در آینده
* گنجینة یادها و خاطرات مجاهدان و آزادگان ذخیرة عظیم و ارزشمندی است که تاریخ را پُربار و درسها و آموختنی ها را پُرشمار می کند.
* ظرفیت هشت سال دفاع برای تولید هزاران کتاب برای انتقال فرهنگ و ارزشهای اسلامی و انقلابی به جامعه و جهان.
* خاطرات دفاع مقدّس رگه ای ارزشمند است که در معدن پیدا شده این را راه را ادامه دهید.
* این آثار به صورت ماده خام و سند تاریخی برای تولید فیلم و قصه و شعر و نمایش قابل استفاده است.
* سندی ارزشمند از اوضاع جبهه و خوی و خصلت بسیج
* این نیز از جمله سندهای دقیق دوران دفاع مقدّس است.
*این سند مکمل سندهایی است که از نوک قلم بسیجیان روشندل و باصفا و مظلوم و شجاع ما به یادگار مانده است.
7 : تحسین نویسندگان و راویان و تشکر و تقدیر از آنان
ارج نهادن به تلاش نویسندگان و راویان آثار دفاع مقدّس و برجسته کردن نقش آنان در حفظ و نشر این آثار و نشان دادن ویژگیهای ارزشمند کار آنان و تشویق شان به ادامة کار از دیگر بخشهای تصریح شده در یادداشتها و تقریظات معظّمٌ له است.که نمونه هایی از این تحسین ها عبارتند از:
* این خاطرات را از ذهنها و حافظه ها بیرون کشیدن و به قلم هنر و نمایش سپردن خدمت بزرگی است.
* آفرین بر هنرمندی در مجسم کردن زیباییها و زشتی ها و رنجها و شادی ها
* از زیباترین نقاشی های صفحة پرکار و اعجازگونة هشت سال دفاع مقدّس، سنگ تمام راوی و نویسنده در هنرمندی
* تاریخ ما بعدها... این دلها وجدان های بیدار و حقجو و حقگو را نیز ستایش خواهد کرد که نگذاشتند قصة جهادی به آن عظمت در لابه لای یاوه گویی ها و هرزه درایی های زمانه گم شود. درود بر نویسندگان این آثار.
* خدا را سپاس... بر قطرة عشقی که در جان نویسنده افکنده و چنین زلال اندیشه و ذوقی را بر قلم او جاری ساخته. هرکه با نگاهی هنرمندانه آنها را ببیند و با قلمی هنرمندانه آن را ثبت و ماندگار کند و بیش از اینها با توفیقی الهی به این همه دست یافته باشد مشعل رهروان معراج انسانی را جان مایه و فروغ بخشیده....
8 : چند نکته خواندنی از تقریظ ها
در لابه لای متونی که مقام معظّم رهبری دربارة کتب دفاع مقدّس نگاشته اند نکات و عبارات بسیار نغز و قابل توجّهی به چشم می خورد که چند نمونه از این نوع جملات بدین قرار است:
* دربارة طلاب و روحانیون حاضر در جبهه ها
این نوع طلبه ها که درس دین و معرفت را در خطرناکترین جاها تعلیم می دهند و در آزمایش های دشوار با مردم شریک می شوند اگر مدارج تحصیلی را طی کنند رهبران برجستة باب انقلاب و جمهوری اسلامی خواهند شد و روحانیون پرچمدار دین زندگی ساز.
* بسیار لازم بوده و هست که جبهه گیان رسته های غیر رزمی مانند جهادگران، امدادگران، رانندگان، آشپزها و تدارکاتی ها که هرکدام عالم مخصوص به خود داشته اند و بعضاً فداکاری شان از رزمندگان خطوط مقدّم کم خطرتر نبود بلکه حتّی پرخطرتر بوده (مثل سنگرسازان و خاکریز زنان) نیز شرح حال خود را بنویسند و یا بگویند و کسی بنویسد.
* شباهت همراه بودن غم در ماجرای شهادت مانند غم در ماجرای عشق که احساس خسران در آن نیست، هرچه هست شیرینی و سرخوشی است... با مرگ و فنا و نیستی هیچ نسبتی ندارد. تبارک الله.
* محصول همة این خاطرات یک چیز است: همه از عظمت حادثة هشت سالة دفاع مقدّس و تحوّل شگرفی که در دل و جان و فکر و عمل جوانان این کشور پدید آورده بود خبر می دهند و ابعاد بی نهایت این معجزة الهی تاریخ را ـ به تقریب ـ نشان می دهند... دریغ از آن روزهای فراموش نشدنی، دریغ از آن ماجرای معجزنشان، دریغ از آن تجربة درس آموز و جانهای پاکی که آن را شکل دادند... و دریغ از آن جویبار رحمت و فضل خدا که کسانی چه زیرکانه و هوشمندانه از آن نوشیدند.
** دو سخن پایانی
اول: طرح یک پرسش:
حضرت آیت آلله خامنه ای در یادداشتی بر یکی از آثار دفاع مقدّس پس از بیان اهمیت و ارزش حماسة دفاع مقدّس چنین می نویسند:
و ما... آیا نباید با هوشمندی و زیرکی جویبار رحمت را که هرگز منقطع نیست و هرگاه به گونه ای و در مجرایی، بشناسیم و با گذشت و مجاهدت، توفیق الهی را جلب و خود را از آن سیراب سازیم؟
دوّم: مقام معظّم رهبری در یادداشت دیگری - آنطور که خود در دیدار با گروهی از نویسندگان هنر مقاومت در تاریخ 25 تیر 1370 داشتند - فرمودند: آن کتاب را که خواندم بی اختیار پشتش بخشی از زیارت نامه را نوشتم: السلام علیکم یا اولیاءالله و احبّائه. واقعاً دیدم که در مقابل این عظمت ها انسان احساس حقارت می کند. من وقتی این شکوه را در این کتاب دیدم، در نفس خودم حقیقتاً احساس حقارت کردم.
امّا متن این زیارتنامه:
السلام علیکم یا اولیاءالله و احبّائه، السلام علیکم یا اصفیاء الله و خیرته، السلام علیکم یا انصار دین الله و اعوان ولیّه... ای آیت های خدا، ای معجزه های ایمان، ای نشانه های تعالی جاودانة انسان.... ای گلهای محمدی که فساد و آلودگی جهان امروز نتوانست از شکوفایی بازداردتان، برقی شُدید و دنیای تاریک را روشن کردید، حجّتی شُدید بر آن کوته نظران که بالندگی انسان الهی را در عصر تسلّط مادیت ناممکن میدانستند. خاطرة مسلمانان صدر اسلام را زنده کردید و صدق و اراده و فناء فی الله را حتی بیش از آنان به نمایش گذاشتید. آنان به نَفَس پیامبر و نزول پیاپی آیات قرآن دل را گرم و جان را تازه می کردند اما شما چه؟! حقّاً خلوص و تقوا را مجسّم کردید و برای آن امام بحق که مظهر خلوص و تقوا بود سربازانی شایسته شُدید. سلام الله علیه و علیکم و هنیئاً لکم رحمهْ ربّکم ... کتبه بیمناه الوازرهْ امانیه و ذلیل نفسه علی الحسینی غفرالله له و رحمه و حشره مع اولیائه و الحقه بهذه الزمرهْ الطیّبهْ . آمین.
این کتاب در 13 رجب 1411 با چشمی لبریز اشک شوق و حسرت زیارت شد.
علیرضا مختارپور قهرودی - دبیر کل نهاد کتابخانه های عمومی کشور