صراط: سرمایه انسانی یکی از مهمترین عوامل توسعه و پیشرفت یک جامعه به شمار می
آید؛ تا جایی که می شود از سرمایه انسانی هر کشور به عنوان ثروت آن یاد
کرد. دانشمندان، متخصصان، پژوهشگران و دانشجویان از مهمترین سرمایه های
کشور محسوب می شوند. اما امروزه بسیاری از کشورها، به ویژه کشورهای در حال
توسعه-از جمله ایران- با پدیده ای به نام مهاجرت نخبگان و به عبارتی دیگر
فرار مغزها روبرو هستند؛ پدیده ای که آسیب بزرگی به سرمایه ی انسانی جامعه
می زند و آن را از اعتبار و انباشت علمی خود محروم می کند.
ˈرضا فرجی داناˈ وزیر علوم، تحقیقات و فناوری چندی پیش در مراسم تقدیر از افراد برتر المپیاد علمی دانشجویی کشور در دانشگاه تربیت مدرس، با اشاره به مهاجرت نخبگان و پیامدهای آن برای کشور، گفت: تربیت هر نیروی متخصص یک میلیون دلار هزینه دارد و بر اساس آماری که اعلام شده، سالانه ۱۵۰ هزارنفر برای تحصیل از کشور خارج می شوند که در مجموع ما ۱۵۰ میلیارددلار به کشورهای غربی کمک می کنیم.
در همین ارتباط بر اساس برخی از آمارهای منتشر شده، از ۱۲۵ دانش آموزی که طی سال های گذشته در المپیادهای جهانی رتبه کسب کرده اند، ۹۰ نفر در دانشگاه های آمریکایی تحصیل می کنند و از هر ۹۶ دانشجوی اعزامی به خارج، تنها ۳۰ نفر به ایران باز می گردند.
در همین زمینه چندی پیش پایگاه خبری-تحلیلی بین المللی ˈالمانیتورˈ در گزارشی ضمن اشاره به آمار صندوق بین المللی پول، نوشت: سالیانه بین ۱۵۰ تا ۱۸۰ هزار نفر از ایرانیان تحصیل کرده برای خروج از ایران اقدام می کنند.
المانیتور، خروج این تعداد از افراد را معادل خروج ۵۰ میلیارد دلار سرمایه از ایران دانست و نوشت: ایران از نظر فرار مغزها در بین ۹۱ کشور در حال توسعه و توسعه نیافته ی جهان مقام نخست را از آن خود کرده است.
پدیده مهاجرت نخبگان در حالی طی هشت سال گذشته بر اساس شواهد و آمار افزایش پیدا کرد که دولت نهم و دهم نه تنها تلاش جدی برای مهار آن نکرد بلکه حتی دولتمردان آن منکر وجود چیزی به نام فرار مغزها بودند.
ˈمحمود احمدی نژادˈ رییس دولت نهم و دهم در واکنش به انتقادها نسبت به افزایش روز افزون فرار مغزها به صراحت گفت: ما فرار مغز نداریم، صادرات نخبه داریم.
چنین تعبیری از سوی دولتمردان پیشین، از سوی بسیاری از کارشناسان تعبیر به پاک کردن صورت مساله و ناتوانی در حل آن شد.
گروه پژوهش های خبری برای بررسی و ریشه یابی دلایل و جوانب پدیده ی فرار مغزها با ˈصادق زیباکلامˈ عضو هیات علمی دانشگاه تهران، ˈحسین راغفرˈ عضو هیات علمی دانشگاه الزهرای تهران و ˈحشمت الله عسگریˈ عضو هیات علمی دانشگاه ایلام و معاون برنامه ریزی استاندار ایلام به گفت و گو نشست و نظر آنها را نسبت به این موضوع جویا شد.
***پیامدها
پدیده ی فرار مغزها به هر دلیلی که رخ دهد، آسیب های بسیاری را به کشور وارد می کند. بی تردید از دست دادن دخایر علمی برای کشوری در حال توسعه همچون ایران که نیاز مبرمی به آنها برای حرکت روبه جلو دارد، بر هیچ فردی پوشیده نیست.
در این ارتباط حسین راغفر در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا گفت: بزرگترین هزینه ای که امروزه به کشور تحمیل می شود اتلاف منابع نفتی نیست، بلکه خروج سرمایه ی انسانی از کشور است که خود می تواند فاجعه بار باشد.
وی به سخنان نخست وزیر کانادا درباره ی مهاجرت ایرانیان به این کشور اشاره کرد که گفته بود ما از دولت ایران سپاسگزاریم که نزدیک به ۳۰ میلیارد دلار سرمایه انسانی به کشور ما صادر کرده است.
این اقتصاددان ضمن اشاره به هزینه ی مالی ناشی از مهاجرت و فرار مغزها بر کشور، از سیاست های دولت پیشین در این ارتباط انتقاد کرد و گفت: محمود احمدی نژاد برای اینکه سیاست های غلط خود را توجیه کند، اعلام کرد که ما فرار مغزها در ایران نداریم بلکه صادرات نخبگان در کشور وجود دارد که عبارت نامانوسی است.
راغفر افزود: در سال های بعد از انقلاب ما بیشترین میزان مهاجرت نخبگان در کشور را در دو دولت محمود احمدی نژاد داشتیم.
این در حالی است که حشمت الله عسگری معتقد است که پدیده ی مهاجرت نخبگان، پیامدهای مثبتی هم دارد.
وی در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا با بیان اینکه تنها نمی توانیم آثار منفی این مهاجرت ها را در نظر بگیریم، تصریح کرد: رفتن نخبگان به خارج از کشور می تواند مزایای زیادی برای کشور داشته باشد که از جمله می توان به ارزآوری و عرضه کردن ایده به جهانیان و نزدیک شدن سطح دستمزد داخل و خارج کشور اشاره کرد.
وی در عین حال افزود: باید در زمینه ی فرار مغزها نرخ بهینه یا متعادل را حساب کرد ولی متاسفانه در کشور ما این روند از نرخ بهینه ی خود فراتر رفته است.
***دلایل
در بررسی مسایل مختلف اجتماعی نمی توان به یک زمینه اشاره کرد و به عبارت دقیق تر تک بعدی نگاه کرد؛ به این دلیل که شکل گیری و گسترش یک پدیده یا معضل در بستری رخ می دهد که عوامل مختلف در آن تاثیرگذار است.
در بیان دلایل مهاجرت نخبگان، برخی از کارشناسان عوامل اقتصادی و نامطلوب بودن فضای کسب و کار را بیش از هر عامل دیگری موثر می دانند و معتقدند شرایط نامطلوب اقتصادی از جمله نبود فضای مناسب برای کسب و کار و بی ثباتی در عرصه ی اقتصادی و سرمایه گذاری و واگذار شدن بسیاری از سمت ها به افراد نالایق و غیرمتخصص که طی سال های گذشته شدت بیشتری گرفت، موجب می شود تا بسیاری از نخبگانی که میل به زندگی در شرایط مطلوب اقتصادی دارند، تمایل به مهاجرت پیدا کنند.
حسین راغفر در ادامه ی گفت و گو با ایرنا اصلی ترین عامل برای مهاجرت افراد به خارج از کشور را شرایط نامطلوب اقتصادی دانست و گفت: نمی توان مساله ی فرار مغزها را تک عاملی دانست، بلکه عواملی سیاسی و اجتماعی نیز در آن نقش دارند؛ هر چند که عامل اصلی صنفی و اقتصادی است.
وی با اشاره به سطح پایین دستمزدها در کشور به عنوان یکی از عوامل مهاجرت نخبگان گفت: پایین بودن دستمزد ها می تواند انگیزه افراد را برای ماندن و امید به سطح را در افراد کاهش می دهد.
عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا با اشاره به تصمیم های اوایل انقلاب برای تعیین سطح دستمزدها در کشور تصریح کرد: در آن زمان قرار بر این بود که اختلاف بین دو گروه بالا و پایین شش برابر باشد، ولی اینک به دلایلی این اختلاف تا مرز ۶۰ برابر رسیده است.
راغفر در ادامه به عرضه ی نامناسب نیروی کار به عنوان یکی دیگر از دلایل مهاجرت نخبگان اشاره کرد و گفت: با توجه به اینکه افراد مستعد کار در کشور مشغول نمی شوند، آنها تصمیم به ترک وطن می گیرند.
این اقتصاددان به گرانی ها و توانایی پایین دانش آموختگان دانشگاهی برای تشکیل زندگی مشترک اشاره کرد و گفت: توانا نبودن در دست یابی به مسکن معمولی با قیمت متعادل و تشکیل زندگی مشترک خود یکی دیگر از عوامل فرار مغزها از کشور است.
راغفر در ادامه به انحصار مشاغل در بخش دولتی را یکی دیگر از دلایل فرار مغزها دانست و تصریح کرد: با توجه به شکل گیری شبکه های مختلف رانتی در دستگاه های دولتی، افراد صاحب نفوذ اقوام خود را بر سر کار می آورند و با این وجود بخش خصوصی که قدرت کمی نیز دارد خود چشم به دولت دوخته است.
تاثیرگذاری عوامل اقتصادی به عنوان اصلی ترین عامل فرار مغزها، مورد توافق همه ی صاحبنظران نیست. برخی معتقدند دلیل اصلی این مساله را باید در جای دیگری از جمله شرایط سیاسی و اجتماعی کشور جست و جو کرد.
صادق زیباکلام در ادامه ی گفت و گو با ایرنا در مورد اینکه علت اصلی فرار مغزها اقتصادی است، گفت: من این نظر را قبول ندارم زیرا بیشتر کسانی که از کشور رفته اند دانش آموخته ی فنی و مهندسی دانشگاه های معتبر هستند که در کشور نیز می توانند درآمد خوبی کسب کنند.
وی افزود: ما نباید خودمان را گول بزنیم که دلیل مهاجرت این افراد اقتصادی است بلکه دلایل دیگری وجود دارد که دلایل سیاسی و اجتماعی از اهم آنها است.
استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران به بررسی تاثیر فضای سیاسی کشور در دوره های مختلف بر پدیده ی مهاجرت نخبگان پرداخت و اظهار داشت: تنها دوره ای که ما شاهد مهاجرت معکوس به داخل کشور بودیم، بعد از دوم خرداد سال ۱۳۷۶ و پیروزی اصلاح طلبان بود.
وی در ادامه با اشاره به سیاست های هشت سال گذشته در کشور گفت: علم، دانش و دگراندیشی در این دوره به طور کامل به حاشیه رانده شد و سمت های دولتی هیچ کدام بر اساس شایستگی و ملاک علمی نبود. بسیاری از نخبگان امیدی به آینده خود نداشتند و این یکی از دلایل اصلی رفتن نخبگان از کشور است.
نبود امکانات و شرایط لازم برای کارهای پژوهشی از جمله دلایلی است که برخی آن را در پدیده ی مهاجرت نخبگان موثر می دانند. بسیاری از کارشناسان و صاحب نظران مشکلات پژوهشی کشور را در دو زمینه ˈساختاری و ˈ غیر ساختاری ˈ دسته بندی کرده اند. منظور از مشکلات ساختاری، مسایل مرتبط با نحوه ی سازماندهی، چینش ساختارهای پژوهشی، قوانین و مقررات مصوب و در نهایت نوع فرهنگ و نگاهی است که نسبت به این امر وجود دارد. مشکلات غیر ساختاری بیشتر مربوط به کمبود بودجه، وضعیت خاص بین المللی کشور، نحوه مدیریت یک مدیر و میزان امکانات در مجموعه کلان پژوهشی است.
زیبا کلام در این زمینه با بیان اینکه نخبگان عاشق پژوهش هستند، گفت: باید پرسید که امکانات پژوهشی چقدر در کشور وجود دارد؟
وی به عنوان نمونه به وضعیت نامطلوب امکانات در دانشگاه صنعتی شریف اشاره کرد و تصریح کرد: در این دانشگاه و در رشته ای مثل مهندسی برق امکانات آنچنانی برای تحقیق و پژوهش وجود ندارد.
حشمت الله عسگری در ادامه ی گفت و گو با ایرنا ضمن تاکید بر بکارگیری تمامی ایده های نخبگان در جامعه گفت: با توجه به این مساله، کشورهای مبدا این امکان را برای آنها فراهم می کند که به راحتی ایده خود را بپرورانند.
*** نتیجه گیری
با توجه به اینکه نیروی انسانی یکی از سرمایه های بزرگ کشور محسوب می شود، نباید بی تفاوت از کنار موضوع فرار مغزها عبور کرد. در حالی که خصلت علم آموزی و یادگیری بیشتر، نخبگان را تحریک می کند که به دنبال ترک دیار باشند، وظیفه این است که دولتمردان با ارایه ی یک برنامه مدون و منطقی زمینه ی بکار گیری این افراد را در کشور فراهم کنند.
به گفته ی عسگری با کاهش عوامل دافعه در مبدا و تقویت عوامل جاذبه می توان بر سیاست های گزینشی کشورهای مقصد برای جذب نخبگان غلبه کرد و نرخ فرار مغزها در دامنه مفید آن مدیریت کرد.
وی افزود: شاید دولت ها بتوانند برخی از معضل های اجتماعی، سیاسی و یا اقتصادی جامعه را حل نمایند و رضایت بسیاری از اقشار جامعه را جلب نمایند اما نخبگان یک جامعه به سادگی تسلیم ظواهر نمی شوند و اگر دنیای بهتری برای زندگی سراغ داشته باشد به سختی می تواند از وسوسه مهاجرت درامان بمانند.
زیبا کلام هم در این ارتباط گفت: لازم است مسوولان در این زمینه واقعیت ها را ببینند و ضمن ارزیابی دقیق این مساله راه حلی برای جلوگیری از خروج نخبگان از کشور ارایه دهند.
با توجه به آنچه کارشناسان بیان کردند، راه حل اساسی و موثر برای جلوگیری از فرار مغزها ایجاد شرایط مناسب کار، تحقیق و پژوهش، دستمزد کافی، از بین بردن بی عدالتی و تبعیض و فراهم کردن شرایط باز سیاسی و اجتماعی است.
ˈرضا فرجی داناˈ وزیر علوم، تحقیقات و فناوری چندی پیش در مراسم تقدیر از افراد برتر المپیاد علمی دانشجویی کشور در دانشگاه تربیت مدرس، با اشاره به مهاجرت نخبگان و پیامدهای آن برای کشور، گفت: تربیت هر نیروی متخصص یک میلیون دلار هزینه دارد و بر اساس آماری که اعلام شده، سالانه ۱۵۰ هزارنفر برای تحصیل از کشور خارج می شوند که در مجموع ما ۱۵۰ میلیارددلار به کشورهای غربی کمک می کنیم.
در همین ارتباط بر اساس برخی از آمارهای منتشر شده، از ۱۲۵ دانش آموزی که طی سال های گذشته در المپیادهای جهانی رتبه کسب کرده اند، ۹۰ نفر در دانشگاه های آمریکایی تحصیل می کنند و از هر ۹۶ دانشجوی اعزامی به خارج، تنها ۳۰ نفر به ایران باز می گردند.
در همین زمینه چندی پیش پایگاه خبری-تحلیلی بین المللی ˈالمانیتورˈ در گزارشی ضمن اشاره به آمار صندوق بین المللی پول، نوشت: سالیانه بین ۱۵۰ تا ۱۸۰ هزار نفر از ایرانیان تحصیل کرده برای خروج از ایران اقدام می کنند.
المانیتور، خروج این تعداد از افراد را معادل خروج ۵۰ میلیارد دلار سرمایه از ایران دانست و نوشت: ایران از نظر فرار مغزها در بین ۹۱ کشور در حال توسعه و توسعه نیافته ی جهان مقام نخست را از آن خود کرده است.
پدیده مهاجرت نخبگان در حالی طی هشت سال گذشته بر اساس شواهد و آمار افزایش پیدا کرد که دولت نهم و دهم نه تنها تلاش جدی برای مهار آن نکرد بلکه حتی دولتمردان آن منکر وجود چیزی به نام فرار مغزها بودند.
ˈمحمود احمدی نژادˈ رییس دولت نهم و دهم در واکنش به انتقادها نسبت به افزایش روز افزون فرار مغزها به صراحت گفت: ما فرار مغز نداریم، صادرات نخبه داریم.
چنین تعبیری از سوی دولتمردان پیشین، از سوی بسیاری از کارشناسان تعبیر به پاک کردن صورت مساله و ناتوانی در حل آن شد.
گروه پژوهش های خبری برای بررسی و ریشه یابی دلایل و جوانب پدیده ی فرار مغزها با ˈصادق زیباکلامˈ عضو هیات علمی دانشگاه تهران، ˈحسین راغفرˈ عضو هیات علمی دانشگاه الزهرای تهران و ˈحشمت الله عسگریˈ عضو هیات علمی دانشگاه ایلام و معاون برنامه ریزی استاندار ایلام به گفت و گو نشست و نظر آنها را نسبت به این موضوع جویا شد.
***پیامدها
پدیده ی فرار مغزها به هر دلیلی که رخ دهد، آسیب های بسیاری را به کشور وارد می کند. بی تردید از دست دادن دخایر علمی برای کشوری در حال توسعه همچون ایران که نیاز مبرمی به آنها برای حرکت روبه جلو دارد، بر هیچ فردی پوشیده نیست.
در این ارتباط حسین راغفر در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا گفت: بزرگترین هزینه ای که امروزه به کشور تحمیل می شود اتلاف منابع نفتی نیست، بلکه خروج سرمایه ی انسانی از کشور است که خود می تواند فاجعه بار باشد.
وی به سخنان نخست وزیر کانادا درباره ی مهاجرت ایرانیان به این کشور اشاره کرد که گفته بود ما از دولت ایران سپاسگزاریم که نزدیک به ۳۰ میلیارد دلار سرمایه انسانی به کشور ما صادر کرده است.
این اقتصاددان ضمن اشاره به هزینه ی مالی ناشی از مهاجرت و فرار مغزها بر کشور، از سیاست های دولت پیشین در این ارتباط انتقاد کرد و گفت: محمود احمدی نژاد برای اینکه سیاست های غلط خود را توجیه کند، اعلام کرد که ما فرار مغزها در ایران نداریم بلکه صادرات نخبگان در کشور وجود دارد که عبارت نامانوسی است.
راغفر افزود: در سال های بعد از انقلاب ما بیشترین میزان مهاجرت نخبگان در کشور را در دو دولت محمود احمدی نژاد داشتیم.
این در حالی است که حشمت الله عسگری معتقد است که پدیده ی مهاجرت نخبگان، پیامدهای مثبتی هم دارد.
وی در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا با بیان اینکه تنها نمی توانیم آثار منفی این مهاجرت ها را در نظر بگیریم، تصریح کرد: رفتن نخبگان به خارج از کشور می تواند مزایای زیادی برای کشور داشته باشد که از جمله می توان به ارزآوری و عرضه کردن ایده به جهانیان و نزدیک شدن سطح دستمزد داخل و خارج کشور اشاره کرد.
وی در عین حال افزود: باید در زمینه ی فرار مغزها نرخ بهینه یا متعادل را حساب کرد ولی متاسفانه در کشور ما این روند از نرخ بهینه ی خود فراتر رفته است.
***دلایل
در بررسی مسایل مختلف اجتماعی نمی توان به یک زمینه اشاره کرد و به عبارت دقیق تر تک بعدی نگاه کرد؛ به این دلیل که شکل گیری و گسترش یک پدیده یا معضل در بستری رخ می دهد که عوامل مختلف در آن تاثیرگذار است.
در بیان دلایل مهاجرت نخبگان، برخی از کارشناسان عوامل اقتصادی و نامطلوب بودن فضای کسب و کار را بیش از هر عامل دیگری موثر می دانند و معتقدند شرایط نامطلوب اقتصادی از جمله نبود فضای مناسب برای کسب و کار و بی ثباتی در عرصه ی اقتصادی و سرمایه گذاری و واگذار شدن بسیاری از سمت ها به افراد نالایق و غیرمتخصص که طی سال های گذشته شدت بیشتری گرفت، موجب می شود تا بسیاری از نخبگانی که میل به زندگی در شرایط مطلوب اقتصادی دارند، تمایل به مهاجرت پیدا کنند.
حسین راغفر در ادامه ی گفت و گو با ایرنا اصلی ترین عامل برای مهاجرت افراد به خارج از کشور را شرایط نامطلوب اقتصادی دانست و گفت: نمی توان مساله ی فرار مغزها را تک عاملی دانست، بلکه عواملی سیاسی و اجتماعی نیز در آن نقش دارند؛ هر چند که عامل اصلی صنفی و اقتصادی است.
وی با اشاره به سطح پایین دستمزدها در کشور به عنوان یکی از عوامل مهاجرت نخبگان گفت: پایین بودن دستمزد ها می تواند انگیزه افراد را برای ماندن و امید به سطح را در افراد کاهش می دهد.
عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا با اشاره به تصمیم های اوایل انقلاب برای تعیین سطح دستمزدها در کشور تصریح کرد: در آن زمان قرار بر این بود که اختلاف بین دو گروه بالا و پایین شش برابر باشد، ولی اینک به دلایلی این اختلاف تا مرز ۶۰ برابر رسیده است.
راغفر در ادامه به عرضه ی نامناسب نیروی کار به عنوان یکی دیگر از دلایل مهاجرت نخبگان اشاره کرد و گفت: با توجه به اینکه افراد مستعد کار در کشور مشغول نمی شوند، آنها تصمیم به ترک وطن می گیرند.
این اقتصاددان به گرانی ها و توانایی پایین دانش آموختگان دانشگاهی برای تشکیل زندگی مشترک اشاره کرد و گفت: توانا نبودن در دست یابی به مسکن معمولی با قیمت متعادل و تشکیل زندگی مشترک خود یکی دیگر از عوامل فرار مغزها از کشور است.
راغفر در ادامه به انحصار مشاغل در بخش دولتی را یکی دیگر از دلایل فرار مغزها دانست و تصریح کرد: با توجه به شکل گیری شبکه های مختلف رانتی در دستگاه های دولتی، افراد صاحب نفوذ اقوام خود را بر سر کار می آورند و با این وجود بخش خصوصی که قدرت کمی نیز دارد خود چشم به دولت دوخته است.
تاثیرگذاری عوامل اقتصادی به عنوان اصلی ترین عامل فرار مغزها، مورد توافق همه ی صاحبنظران نیست. برخی معتقدند دلیل اصلی این مساله را باید در جای دیگری از جمله شرایط سیاسی و اجتماعی کشور جست و جو کرد.
صادق زیباکلام در ادامه ی گفت و گو با ایرنا در مورد اینکه علت اصلی فرار مغزها اقتصادی است، گفت: من این نظر را قبول ندارم زیرا بیشتر کسانی که از کشور رفته اند دانش آموخته ی فنی و مهندسی دانشگاه های معتبر هستند که در کشور نیز می توانند درآمد خوبی کسب کنند.
وی افزود: ما نباید خودمان را گول بزنیم که دلیل مهاجرت این افراد اقتصادی است بلکه دلایل دیگری وجود دارد که دلایل سیاسی و اجتماعی از اهم آنها است.
استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران به بررسی تاثیر فضای سیاسی کشور در دوره های مختلف بر پدیده ی مهاجرت نخبگان پرداخت و اظهار داشت: تنها دوره ای که ما شاهد مهاجرت معکوس به داخل کشور بودیم، بعد از دوم خرداد سال ۱۳۷۶ و پیروزی اصلاح طلبان بود.
وی در ادامه با اشاره به سیاست های هشت سال گذشته در کشور گفت: علم، دانش و دگراندیشی در این دوره به طور کامل به حاشیه رانده شد و سمت های دولتی هیچ کدام بر اساس شایستگی و ملاک علمی نبود. بسیاری از نخبگان امیدی به آینده خود نداشتند و این یکی از دلایل اصلی رفتن نخبگان از کشور است.
نبود امکانات و شرایط لازم برای کارهای پژوهشی از جمله دلایلی است که برخی آن را در پدیده ی مهاجرت نخبگان موثر می دانند. بسیاری از کارشناسان و صاحب نظران مشکلات پژوهشی کشور را در دو زمینه ˈساختاری و ˈ غیر ساختاری ˈ دسته بندی کرده اند. منظور از مشکلات ساختاری، مسایل مرتبط با نحوه ی سازماندهی، چینش ساختارهای پژوهشی، قوانین و مقررات مصوب و در نهایت نوع فرهنگ و نگاهی است که نسبت به این امر وجود دارد. مشکلات غیر ساختاری بیشتر مربوط به کمبود بودجه، وضعیت خاص بین المللی کشور، نحوه مدیریت یک مدیر و میزان امکانات در مجموعه کلان پژوهشی است.
زیبا کلام در این زمینه با بیان اینکه نخبگان عاشق پژوهش هستند، گفت: باید پرسید که امکانات پژوهشی چقدر در کشور وجود دارد؟
وی به عنوان نمونه به وضعیت نامطلوب امکانات در دانشگاه صنعتی شریف اشاره کرد و تصریح کرد: در این دانشگاه و در رشته ای مثل مهندسی برق امکانات آنچنانی برای تحقیق و پژوهش وجود ندارد.
حشمت الله عسگری در ادامه ی گفت و گو با ایرنا ضمن تاکید بر بکارگیری تمامی ایده های نخبگان در جامعه گفت: با توجه به این مساله، کشورهای مبدا این امکان را برای آنها فراهم می کند که به راحتی ایده خود را بپرورانند.
*** نتیجه گیری
با توجه به اینکه نیروی انسانی یکی از سرمایه های بزرگ کشور محسوب می شود، نباید بی تفاوت از کنار موضوع فرار مغزها عبور کرد. در حالی که خصلت علم آموزی و یادگیری بیشتر، نخبگان را تحریک می کند که به دنبال ترک دیار باشند، وظیفه این است که دولتمردان با ارایه ی یک برنامه مدون و منطقی زمینه ی بکار گیری این افراد را در کشور فراهم کنند.
به گفته ی عسگری با کاهش عوامل دافعه در مبدا و تقویت عوامل جاذبه می توان بر سیاست های گزینشی کشورهای مقصد برای جذب نخبگان غلبه کرد و نرخ فرار مغزها در دامنه مفید آن مدیریت کرد.
وی افزود: شاید دولت ها بتوانند برخی از معضل های اجتماعی، سیاسی و یا اقتصادی جامعه را حل نمایند و رضایت بسیاری از اقشار جامعه را جلب نمایند اما نخبگان یک جامعه به سادگی تسلیم ظواهر نمی شوند و اگر دنیای بهتری برای زندگی سراغ داشته باشد به سختی می تواند از وسوسه مهاجرت درامان بمانند.
زیبا کلام هم در این ارتباط گفت: لازم است مسوولان در این زمینه واقعیت ها را ببینند و ضمن ارزیابی دقیق این مساله راه حلی برای جلوگیری از خروج نخبگان از کشور ارایه دهند.
با توجه به آنچه کارشناسان بیان کردند، راه حل اساسی و موثر برای جلوگیری از فرار مغزها ایجاد شرایط مناسب کار، تحقیق و پژوهش، دستمزد کافی، از بین بردن بی عدالتی و تبعیض و فراهم کردن شرایط باز سیاسی و اجتماعی است.