روز گذشته مناظره‌ای با شرکت تعدادی از مسئولان کشوری برگزار شد سؤالی برای این مناظره که شبیه مکالمه‌ای یک طرفه بود انتخاب شد با این مضمون بود که به نظر شما در مبارزه با مواد مخدر کدام راه اولویت دارد؟ 1- مهار تقاضا 2- مهار عرضه
صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران در انتخابات سال 92 با تهیه چند برنامه تلویزیونی زنده از کاندیداهای ریاست جمهوری نشان داد از توان مدیریتی و تهیه‌کنندگی بالایی برخوردار است اما برنامه مناظره مورد بحث که به صورت زنده پخش شد دارای یکسری اشکالات به شرح ذیل است که مطمئناً با توجه به شرایط نقدپذیری البته از نوع سازنده آن، تهیه‌کنندگان سعی در اصلاح آن خواهند کرد.
تقاضا چیست و منظور از مهار تقاضا چیست؟ تقاضا به معنای نوعی نیاز در جامعه است که در این خصوص منظور تعدادی انسان که مصرف‌کننده مواد مخدر هستند و باید برای نیاز روزانه خود با پرداخت پول آن را تهیه کنند و مهار تقاضا یعنی آنکه از روش‌هایی استفاده کنیم که در مرحله اول کسی سراغ مصرف مواد نرود یعنی پیشگیری کنیم و در مرحله دوم اگر کسی مواد مصرف کرد آن را درمان کنیم و دست آخر به بازتوانی و بازپروری شخص کمک کنیم.
اما امروزه در کنار بحث کاهش تقاضا یک موضوع دیگر نیز جایگاه بسیار مهمی پیدا کرده است و آن کاهش آسیب است یعنی هیچ برنامه کاهش تقاضایی بدون کاهش آسیب موفق نخواهد بود. کاهش آسیب یعنی اینکه ما عوارض مصرف مواد مخدر را که شامل عوارض اجتماعی، فردی، خانوادگی، اقتصادی، جسمی، روانی و ... می‌شود را در حد ممکن کم کنیم.
برنامه کاهش آسیب در کشور ما از سال 1382 شروع شد و در حال حاضر از جایگاه نسبتاً معقولی در کشور و در بین کشورهای همسایه برخوردار است اما طی 3 سال گذشته این برنامه مورد بی‌مهری مسئولان قرار گرفته است.
برنامه کاهش آسیب شامل چیست؟ دادن سرنگ به معتادان تزریقی، برقراری محل‌هایی برای پذیرش معتادان تزریقی، ارائه آموزش به معتادان، تحت پوشش بردن آنها در برنامه‌های درمان نگهدارنده مانند متادون، راه‌اندازی مراکز مشاوره و ...
وقتی صحبت از کاهش و مهار تقاضا می‌کنیم یعنی نگاهمان به حدود 30 وزارتخانه، دستگاه و سازمان است که در کنار یکدیگر فعالیت می‌کنند.
این دستگاه‌ها چه وظایفی دارند؟ جلوگیری از رشد اعتیاد و بروز آن، جلوگیری از کاهش سن اعتیاد، جلوگیری از تغییر الگوی مصرف، بالا بردن سطح آگاهی مردم، ارائه برنامه برای فعالیت‌های کاهشی یا مهار تقاضا، درمان معتادان، حمایت‌های اجتماعی از بهبودیافتگان، آموزش نیروهای متخصص، کاهش آسیب‌های مصرف، استفاده از بخش خصوصی و سازمان‌‌های مردم نهاد، هویت و ارزش دادن به معتادان مراجعه کننده به درمان، تدوین قوانین و بخشنامه‌های مرتبط، هماهنگی، پذیرش نقاط ضعف و شناسایی آن، تهیه کتب و بروشور، جلوگیری از مصرف مواد و مدیریت بر مصرف مواد است.
نکته بعدی عرضه یا مهار عرضه چیست؟ منظور جلوگیری از تولید، تهیه، ورود، حمل و نقل و موضوعات مشابه است که در دو بعد داخلی و خارجی صورت می‌پذیرد.
در قسمت خارجی که شامل تولید مواد مخدر در کشور افغانستان است به نظر می‌رسد یک اجماع جهانی برای کنترل و کاهش تولید در افغانستان به چشم نمی‌خورد به طوری که آمارهای بین‌‌المللی نشان از رشد افزایش سالیانه آن دارد.
دستگاه‌های متولی در امر مهار عرضه به حدود 5 دستگاه تقسیم می‌شوند که وظایف اصلی آنها شامل جلوگیری از توزیع و ورود مواد، سخت‌تر کردن دسترسی به مواد، کنترل قیمت، داشتن دانش کافی در مورد مواد جدید، ناامن کردن فضا برای قاچاقچیان، ضربه زدن به بنیان‌های اقتصادی آنها، تدوین قوانین سختگیرانه برای قاچاقچیان، داشتن پرسنل متخصص و جلوگیری از شبکه‌ای شدن قاچاق است.
کشورها در دنیا از لحاظ همجواری با سایر کشورها که آیا تولید‌کننده مواد مخدر و روانگردان هستند، تولید داخلی مواد و تعداد مصرف‌کنندگان، الگوی مصرف و نگاه کلان حاکمیت شاید به 3 دسته تقسیم شوند.
در خصوص مهار تقاضا و مهار عرضه 1- کشورهایی که در همسایگی آنها تولید مواد مخدر زیاد است حجم تهدید بالا خواهد بود، الگوی مصرف متغیر می‌شود و عموماً ایمنی کشورها به سمت مهار عرضه می‌رود.
2- کشورهایی که تا حدودی تولید داخلی دارند الگوی مصرف در آنها تقریباً ثابت است، همسایه تولید‌کننده ندارند و به سمت مهار تقاضا می‌روند.
3- کشورهایی که همسایه تولید‌کننده دارند، تولید داخلی دارند، مصرف و تقاضا در آن بالا است به نوعی نیاز جامعه به مصرف مواد داخلی و خارجی بالا است بنابراین به نوعی میانداری کرده و بسته به شرایط نگاه مسئولان، بودجه، قوانین، ساختار مبارزه با مواد مخدر هم از مهار تقاضا و هم از مهار عرضه در زمان‌های متفاوت استفاده می‌کنند.
حال باید پرسید وضعیت جمهوری اسلامی ایران در چه شرایطی است؟ آمار متفاوتی از حجم تهدید اقتصادی مواد مخدر در کشور موجود است که نشان می‌دهد مواد مخدر نزدیک به حدود 20 هزار میلیارد تومان به اقتصاد کشور ضربه وارد می‌کند.
تعداد معتادان به درستی مشخص نیست، الگوی مصرف را به طور واقعی نمی‌دانیم، همسایه کشوری هستیم که حدود 6500 تن تریاک در سال تولید می‌کند، آمارهای بیکاری، رشد اقتصادی، تولید ناخالص ملی، خط فقر و موضوعات مرتبط دچار تناقض است.
بودجه سالانه‌ای که به ستاد مبارزه با مواد مخدر اختصاص می‌یابد در مقابل حجم تهدیدها بسیار بسیار اندک است و همگرایی بین مسئولان مهار تقاضا و مهار عرضه کم است.
بنابراین سؤال اساسی این است که اگر هر کدام از این دو موضوع در اولویت قرار گیرد آیا اتفاق خاصی در کشور خواهد افتاد؟
یعنی اگر هم اندک بودجه‌ای که به ستاد مبارزه با مواد مخدر در طول سال تعلق می‌گیرد در اختیار سیستم مهار عرضه باشد یا مرزها را با سدهای بتنی ببندیم دیگر ورود مواد مخدر نداریم یا برعکس اگر همه بودجه و امکانات در اختیار سیستم عرضه باشد می‌توانیم همه مردم کشور را مصون کنیم و همه معتادان را درمان؟
نه این گونه نیست و چنین نوع تفکری بسیار ساده‌انگارانه است یا به طور مثال مرزها را آزاد بگذاریم تا هر چقدر مواد می‌خواهد وارد کشور شود و کاری به کار مردم نداشته باشیم و مراکز درمانی را تعطیل کنیم.
لذا از نظر نگارنده این سؤال با توجه به شرایط کشور تفکیک این دو اولویت از یکدیگر کار بسیار مشکلی است اگر نگاهی به سیستم‌های کلان نظام که مصوب مجمع تشخیص مصلحت است بیندازیم می‌بینیم که از 11 بند سیاست‌های کلان 4 بند در حوزه مهار عرضه و 4 بند در حوزه مهار تقاضا است.
اگر به قوانین نگاه کنیم می‌بینیم فقط دو ماده 15 و 16 در حوزه درمان قسمتی به کاهش تقاضا و مهار تقاضا مربوط است. اگر به مصوبات ستاد مبارزه با مواد مخدر طی سالهای اخیر که با حضور رئیس‌جمهور و اعضا برگزار می‌شود دقت کنیم مصوبات مهار عرضه و یا مرتبط به آن از مهار تقاضا بیشتر است.
متأسفانه در کشور ما طی سالهای گذشته آسیب‌های اجتماعی که اعتیاد نیز یکی از مهمترین آنها است مورد غفلت قرار گرفته و تا زمانی که نگاهی جامع به تمام آسیب‌های اجتماعی نداشته باشیم نمی‌توانیم در حل آن اقدامی کنیم زیرا تمام آسیب‌های اجتماعی با یکدیگر مرتبط هستند.
اگر به تعداد دستگاه‌های درگیر توجه کنیم می‌بینیم که تعداد دستگاه‌های مهار تقاضا به نوعی 3 برابر مهار عرضه است. در خصوص بودجه پرداختی از سوی ستاد مبارزه با مواد مخدر به دستگاه‌ها البته نوعی توازن را شاهد هستیم و از لحاظ ساختاری نیز در تشکیلات ستاد دو معاونت مستقل در عرضه و تقاضا وجود دارد.
علاوه بر موارد مطرح شده نتیجه نهایی مبارزه با مواد مخدر این است که 1-کسی مواد مصرف نکند یا 2- تعداد معتادان کاهش یابد 3- الگوی مصرف به سمت مواد کم خطر برود 4 - مواد در دسترس نباشد.
بنابراین کشورهایی موفق هستند و توانسته‌اند به 4 مورد بالا دست یابند که مهار تقاضا را در اولویت قرار داده‌اند، نگاهی به برنامه‌ها و سیاست‌ها نیز همین موضوع را در این کشورها نشان می‌دهد.
در پایان سخنی کوتاه با تهیه‌کنندگان برنامه مناظره که ضمن تشکر از زحماتشان جهت تهیه این برنامه دو پیشنهاد ذیل ارائه می‌شود:
1- استفاده از مجری که تسلط بیشتری در حوزه‌های مواد مخدر داشته باشد که شاید در اینجا سؤال مطرح شود که بحث آزاد است و مجری فقط سعی در حفظ چارچوب‌های بحث دارد.
2- جهت آگاه شدن بیشتر مردم همچنین مطرح شدن نواقص و ضعف عملکرد دستگاه‌ها و نوعی وابسته نبودن به یک وزارتخانه و سازمان سعی شود از افراد، کارشناسان و متخصصان غیروابسته به دولت با آشنایی کامل استفاده شود زیرا مسئولان دولتی عموماً در برخورد با سایر دستگاه‌ها خط قرمز بسیار محدودی دارند اما کارشناسان متخصص می‌توانند فضای چالش و نقد را در برنامه بالا ببرند. این چیزی است که مطالبه اصلی مردم از صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران است.
سعید صفاتیان
مدیر کل سابق درمان ستاد مبارزه با مواد مخدر