به گزارش صراط در حالی که ایران یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت در جهان به شمار می‌رود، مصرف بی‌رویه بنزین در سال‌های اخیر به یکی از دغدغه‌های اصلی کشور تبدیل شده است. براساس آمار‌های رسمی، متوسط مصرف روزانه بنزین تا سال1403 به حدود ۱۲۵ تا ۱۳۰ میلیون لیتر رسیده و در برخی روز‌های اوج سفر رکورد ۱۴۰ میلیون لیتر را نیز پشت سر گذاشته است. این میزان در ماه‌های اخیر حتی به عدد 149 میلیون لیتر در روز هم رسیده است. این اعداد حالا ایران را در ردیف پرمصرف‌ترین کشور‌های جهان قرار داده؛ به‌گونه‌ای که سرانه مصرف سالانه بنزین در کشور بیش از 369 لیتر برآورد می‌شود، یعنی حدود ۶۰ درصد بالاتر از میانگین جهانی (حدود 223 لیتر) است. به گفته پایگاه تحلیلی اقتصاد جهانی (GLOBAL ECONOMY) مصرف نهایی انرژی سرانه در ایران تقریباً 1.8 برابر میانگین جهانی است. در بخش محصولات نفتی (که شامل بنزین هم می‌شود)، مصرف سرانه ایران حدود 1.4 برابر میانگین جهانی گزارش شده است.
فارغ از اینکه چه عواملی منجر به وضعیت فعلی شده (که کارشناسان اقتصادی بی‌توجهی دولت‌ها به اقتصاد انرژی را دلیل این موضوع می‌دانند)، حالا افزایش چشمگیر واردات بنزین و گازوئیل نیز برای دولت به عنوان یک چالش مطرح می‌شود؛ چراکه براساس گزارش‌های رسمی طی سال گذشته به طور میانگین روزانه 11 میلیون لیتر بنزین و 2.5 میلیون لیتر گازوئیل وارد کشور شده است. موضوع آنجایی قابل تأمل است که برخی گزارش‌های رسمی و غیررسمی نشان می‌دهند طی همان سال 1403 روزانه 20 میلیون لیتر بنزین و گازوئیل از کشور قاچاق شده است.
افزایش 73 درصدی مصرف بنزین در 6 سال اخیر
بررسی گزارش‌های صورت مالی شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران از مصرف بنزین و گازوئیل در کشور نشان می‌دهد میانگین مصرف بنزین از سال 1397 تا 1403 حدود 73 درصد افزایش یافته و از 26 میلیارد و 272 میلیون لیتر به 45.5 میلیارد لیتر در سال 1403 رسیده است. البته گفتنی است با افزایش نرخ بنزین در سال 1398 این میزان مصرف به طور محسوسی کاهش یافت و یک کاهش 5 میلیارد لیتری را ثبت کرد. از سال 1398 به بعد اما این روند صعودی شتاب بیشتری در افزایش مصرف تا امروز به خود گرفت. سال 1399 میانگین مصرف بنزین سالیانه در ایران با محدودیت‌های کرونایی به 27.6 میلیارد لیتر رسید. پس از این سال این رقم همچنان ادامه داشت و میانگین مصرف سالانه بنزین در سال‌های 1400 تا 1403 به ترتیب حدودا 32 ، 36.5 ، 42.2 و 45.5 میلیارد در سال رسیده است. به طور میانگین هرسال 4 تا 5 میلیارد لیتر به مصرف بنزین در ایران افزوده شده است. اگر برآوردی از میانگین مصرف روزانه بنزین به این میزان مصرف بنزین ارائه دهیم، به طور میانگین در سال 1397 حدود 72 میلیون لیتر، طی سال‌های 1398 تا 1402 به طور میانگین روزانه 59 ،75 ، 87 ، 100 و 115.5 میلیون لیتر و در سال 1403 میانگین روزانه مصرف بنزین به 124 میلیون لیتر بوده است.
افزایش 88 درصدی مصرف گازوئیل در ایران در عرض 6 سال
طبق گزارش صورت مالی شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران مصرف گازوئیل از حدود 24 میلیارد لیتر به 45 میلیارد لیتر در سال 1403 رسیده است؛ این به این معناست که در عرض 6 سال 88 درصد مصرف بنزین در ایران افزایش یافته است. طبعاً با افزایش نرخ حامل‌های انرژی مصرف گازوئیل نیز در سال1398 یک کاهش 1.5 میلیارد لیتر داشت اما پس از آن از در سال 1399 به بعد سال مصرف گازوئیل در حال افزایش است، برای مثال از سال 1399 تا 1402 مصرف گازوئیل در کشور به ترتیب حدود 36.2 ، 37.3 ، 39.5 ، 40.7 میلیارد لیتر را ثبت کرده است. با احتساب 365 روز سال می‌تواند به طور تقریبی بیان کرد مصرف روزانه گازوئیل از 65.5 میلیون لیتر به 123 میلیون لیتر در سال 1403 رسیده است. از سال 1400 تا 1403 مصرف گازوئیل در ایران به طور میانگین 102 ، 108 ، 112 و 123 میلیون لیتر گزارش شده است.
بنزین لیتری 200 تومان!
فارغ از اینکه قیمت تمام‌شده بنزین و گازوئیل برای دولت چقدر آب می‌خورد؛ لازم است که به دو عدد اشاره کنیم که در این گزارش متعلق به شرکت ملی پالایش نفت ایران و جایگاه‌های عرضه فرآورده‌های نفتی و سایر حامل‌های انرژی است. نرخ کارمزد انتقال، توزیع و فروش که فقط کارمزد انتقال بنزین و سایر حامل‌های انرژی از پالایشگاه تا باک خودرو است. اولی مربوط به شرکت پالایش نفت است که اشاره می‌کند کارمزد برای انتقال بنزین در این شرکت دولتی به‌ازای هر لیتر از 100 تومان در سال 1397 به 700 تومان در سال 1403 رسیده است. برای گازوئیل نیز، نرخ کارمزد از 80 تومان در سال 1397 به 538 تومان در سال 1403 رسیده است.
نرخ کارمزد بعدی که در این گزارش به آن می‌پردازیم، نرخ کارمزد (حق‌العمل) جایگاه‌های عرضه فرآورده‌های نفتی در سال 1404 است. براساس اطلاعات دریافتی «فرهیختگان» از جایگاه عرضه سوخت در کشور، نرخ کارمزد جایگاه‌های فرآورده‌های نفتی برای بنزین سهمیه‌ای و سوپر در پله اول 653 تومان به‌ازای هر لیتر تعیین شده و برای گازوئیل نیز این رقم چیزی حدود 384 تومان به‌ازای هر لیتر است، یعنی اگر قیمت سهمیه‌ای هر لیتر 1500 در نظر بگیریم؛ (فارغ از اینکه قیمت تمام‌شده بنزین چقدر برای دولت آب می‌خورد) قیمت این دو کارمزد در مجموع برای بنزین حدود 1350 تومان و برای گازوئیل نیز در کل به 952 تومان می‌رسد، یعنی عملا دولت با فروش گازوئیل سهمیه‌ای با نرخ 300 تومان، باید به‌ازای هر لیتر 652 تومان به عنوان کارمزد به جایگاه‌داران و شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران بدهد. همچنین با فروش بنزین به نرخ 1500 تومان نیز، دولت از فروش هر لیتر بنزین 150 تومان درآمد خواهد داشت. البته همان‌طور که در ادامه از نظر می‌گذرانید، این 150 تومان نیز درآمد نخواهد بود و با در نظر گرفتن قیمت تمام‌شده بنزین، دولت ارقام قابل‌توجهی را باید از جیب خودش (مردم) خرج کند.
واردات روزانه 11 میلیون لیتری بنزین
درخصوص واردات بنزین آمار رسمی تاکنون از سوی دولت منتشر نشده است. اما سازمان ملی استاندارد در گزارشی که با موضوع هوای پاک منتشر کرده، به این موضوع پرداخته است. طبق داده‌های این سازمان، طی سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۰، هیچ محموله بنزین وارداتی برای ارزیابی انطباق به ادارات کل استاندارد استان‌ها ارجاع نشده و واردات نفت، گاز، نفت کوره و نفت سفید نیز ثبت نشده است. در شش‌ماهه نخست سال ۱۴۰۱ سه محموله سوخت وارد کشور شد: یک محموله بنزین و دو محموله نیز گازوئیل بوده است.
با ورود به نیمه دوم همان سال 1401، حجم واردات سوخت افزایش چشمگیر یافته و ۸۵ محموله شامل ۱۹ محموله بنزین به حجم تقریبی ۴۵۵.۵ میلیون لیتر و ۶۶ محموله گازوئیل به حجم تقریبی ۴۶۳.۷ میلیون لیتر، وارد کشور شده است. در شش‌ماهه دوم سال ۱۴۰۲ تعداد ۱۲۲ محموله بنزین به وزن یک میلیون و 763 هزار تن و ۱۶ محموله نفت گاز به وزن 30 هزار و 970 تن جهت ارزیابی به ادارات کل استانی این سازمان ارجاع شد. در شش‌ماهه نخست سال 1403 تعداد ۱۹۹ محموله بنزین به وزن مجموع یک میلیون و 307 هزار تن جهت ارزیابی به ادارات کل استانی ارسال شد. در همین دوره، ۲۶ محموله نفت گاز به وزن ۲۷۸ هزار و۵۳۴ تن نیز ارزیابی شده است. در شش‌ماهه دوم سال ۱۴۰۳ نیز روند ارزیابی ادامه یافت؛ ۱۱۹ محموله بنزین به وزن یک میلیون652 هزار و 770 تن و ۲۹۹ محموله نفت گاز ( گازوئیل) به وزن ۴۰۳ هزار و 829 تن جهت ارزیابی به ادارات کل استانی ارجاع شدند.
با احتساب این اعداد، طی سال 1403 نزدیک به 3 میلیون تن بنزین و بیش از 682 هزار تن گازوئیل وارد کشور شده است. این ارقام را اگر به لیتر تبدیل کنیم، طی سال گذشته بیش از 4 میلیارد لیتر بنزین وارد کشور شده است که به طور میانگین به معنی واردات روزانه 11 میلیون لیتر بنزین بوده و همچنین درمجموع معادل 926 میلیون لیتر گازوئیل وارد کشور شده که عدد روزانه آن، واردات 2.5 میلیون لیتری است.
از چاه تا جایگاه، هزینۀ تأمین فرآورده‌های نفتی
در مورد قیمت تمام‌شده بنزین حرف و حدیث‌های زیادی وجود دارد. برخی از فعالان مجازی با مبنا قرار دادن کارمزد پالایشگاه‌ها، این عدد را قیمت تمام‌شده بنزین ذکر می‌کنند که به دلیل عدم درنظرگرفتن مولفه‌های مختلف شامل هزینه استخراج هر لیتر نفت خام، هزینه انتقال هر لیتر نفت خام و فرآورده (شرکت خطوط لوله و مخابرات ایران)، هزینه توزیع هر لیتر فرآورده (شرکت ملی پخش )، کارمزد فروش هر لیتر بنزین به جایگاه (سود شرکت توزیع)، کارمزد فروش هر لیتر بنزین در جایگاه (سود خرده‌فروشی) و قیمت موثر ذاتی نفت خام؛ عوارض شهری و مالیات بر ارزش افزوده، عدد نهایی بسیار ناچیز بوده و مدعی‌اند قیمت تمام‌شده این محصول همین مقدار است.
سال گذشته مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور کشورمان در زمان ارائه لایحه بودجه ۱۴۰۴ به مجلس گفت بهای تمام‌شده هر لیتر بنزین با فرض قیمت صفر ریالی برای نفت (یعنی صرفا در زنجیره پالایش) بالای ۸ هزار تومان است. برخی از کارشناسان با نقد سخنان رئیس‌جمهور، گفتند این عدد قیمت تمام‌شده بنزین با احتساب قیمت نفت نیز هست.
آبان سال 1403 دو اندیشکده حوزه انرژی یعنی اندیشکده سولوشن و اندیشکده تدبیر انرژی (اندیشکده زیرمجموعه اتاق بازرگانی کرمان) در گزارشی با عنوان «از چاه تا جایگاه؛ هزینه تأمین هر لیتر فرآورده نفتی در ایران» هزینه تمام‌شده بنزین و گازوئیل را از چاه نفت تا باک خودروها را بررسی کردند. این تحلیل قیمت تمام‌شده بنزین و گازوئیل را در بازه ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۲ بررسی می‌کند.
براساس این گزارش، زنجیره تأمین بنزین و گازوئیل در ایران به‌صورت کلی شامل چهار بخش است که تولید نفت در اختیار شرکت ملی نفت (از طریق ۱۳ شرکت زیرمجموعه) و بخش پالایش و خرده‌فروشی در اختیار شرکت‌های خصوصی (یا شبه‌دولتی) و بخش انتقال در اختیار شرکت ملی پالایش‌وپخش است.
طبق این گزارش، سبد خوراک بنزین کشور شامل ۴۱ درصد میعانات و ۵۹ درصد نفت خام است. این سبد برای گازوئیل به ترتیب برابر ۱۳ درصد و ۸۷ درصد است. با در نظرگیری نسبت متفاوت خوراک (نفت خام و میعانات) فرآورده‌های پالایشی، هزینه تولید خوراک برای یک لیتر بنزین و گازوئیل در سال ۱۴۰۲ به ترتیب برابر ۲.۶ و ۳.۶ سنت است.
همچنین متوسط هزینه پالایشگاه‌ها به‌منظور تولید بنزین و گازوئیل طی پنج سال گذشته به‌طور متوسط برابر ۱۱۰۰ و ۷۳۰ میلیون دلار است. علت بالاتر بودن هزینه پالایش بنزین، عمدتاً مرتبط با هزینه‌های پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس است. با توجه به تولید ۱۰۰ و ۱۰۶ میلیون لیتری بنزین و گازوئیل در پالایشگاه‌های کشور، هزینه پالایش هر لیتر بنزین و گازوئیل در سال ۱۴۰۲ به ترتیب برابر ۴ و ۲.۲ سنت است.
علاوه بر هزینه‌های تولید و پالایش، تأمین یک لیتر بنزین شامل هزینه‌های سربار پالایش (هزینه‌های شرکت‌های ذیل شرکت پالایش و پخش)، هزینه‌های انتقال خوراک و فرآورده‌ها و هزینه جایگاه‌های عرضه باید لحاظ شود. بدین‌ترتیب در سال ۱۴۰۲ سایر هزینه‌ها برای عرضه هر لیتر بنزین و گازوئیل به ترتیب برابر ۴ و ۳ سنت بوده است.
علاوه بر هزینه‌های جاری، هزینه‌های سرمایه‌گذاری از تولید تا توزیع نیز در محاسبه عرضه لحاظ شده است. بر این اساس هزینه سرمایه‌گذاری تولید هر بشکه نفت خام ۱۶۵۰۰ دلار، هزینه سرمایه‌گذاری هر بشکه خوراک میعانات و نفت خام به‌ترتیب ۱۰.۵ و ۲۲.۵ دلار است. هزینه سرمایه‌گذاری تولید تا توزیع هر لیتر بنزین و گازوئیل برابر و معادل با ۳.۲ سنت به ازای هر لیتر است. مطابق قوانین بالادستی، ۴۰ درصد از درآمد حاصل از صادرات نفت‌خام، به‌عنوان منابع بین‌نسلی شناخته می‌شود. با توجه به میزان تولید و قیمت نفت‌خام صادراتی ایران، این سهم در سال ۱۴۰۲ برابر با ۷ سنت به ازای هر لیتر است.
با درنظر گرفتن هزینه‌های مذکور و برمبنای داده‌های سال ۱۴۰۲، برآورد هزینه تولید تا خرده‌فروشی هر لیتر بنزین و گازوئیل به ترتیب برابر ۲۰ و ۱۹ سنت است که در صورت عدم محاسبه سهم بین نسلی، هزینه به ۱۳ و ۱۲ سنت کاهش خواهد یافت. بر این اساس، سهم هزینه‌های جاری از هزینه تولید بنزین و گازوئیل، ۴۷ درصد و سهم هزینه‌های سرمایه‌گذاری ۱۷ درصد است.
طبق این گزارش، اگر قیمت تمام‌شده بنزین و گازوئیل را با محاسبه سهم بین نسلی 20 و 19 سنت در نظر بگیریم (تا انتهای سال 1402)، قیمت این حامل انرژی با احتساب نرخ ارز مرکز مبادله یعنی حدود 70 هزار تومان به ترتیب 14 و 13 هزار و 300 تومان خواهد بود. همچنین بدون احتساب سهم بین نسلی این دو به ترتیب 9100 و 8400 تومان خواهد بود.
بنزین در صف تصمیم‌ها
پرواضح است ادامه روند فعلی تبعات جبران‌ناپذیری را برای کشور به همراه خواهد داشت. اما از سوی دیگر نیاز به توضیح ندارد که شرایط کشور نیز طوری نیست که دولت بتواند در حال حاضر تصمیم‌های آنی صرفاً «قیمتی» برای مدیریت مصرف بگیرد. بر این اساس می‌توان دو سناریو برای اقدامات دولت در نظر گرفت. سناریوی اول ادامه وضعیت فعلی است. طبیعی است ادامه این شرایط علاوه‌بر کسری بودجه و تأمین ارز واردات، منجر به گسترده‌تر شدن سفره قاچاق شده و همچنین برای جبران عقب‌ماندگی قیمت بنزین، منجر به یک شوک‌درمانی دیگر در سال آتی خواهد شد. اما سناریوی دوم می‌تواند در قالب یک بسته سیاستی به اجرا درآید. این بسته سیاستی می‌تواند شامل اقدامات کوتاه‌مدت و بلندمدت باشد. در ادامه به برخی از این اقدامات به‌طور خلاصه اشاره می‌شود.
1- افزایش تدریجی به‌جای شوک‌درمانی
بررسی‌های تجربه مدیریت مصرف بنزین از سال 1330 تا 1402 نشان می‌دهد دولت‌ها در قبل و بعد از انقلاب چندین بار مجبور شده‌اند دست به شوک‌درمانی بزنند که هر بار نیز با تبعات امنیتی و اجتماعی روبه‌رو شده اما درسی از آن تجربه نگرفته‌اند. موضوع از این قرار است که دولت‌ها از دهه 1330 برای حمایت از خانوار‌ها به‌ویژه دهک‌های کم‌درآمد، برای چندین سال ریسک تعدیل قیمت بنزین با تورم سالانه یا حداقل نصف عدد تورم سالانه را نیز به گردن نمی‌گیرند و زمانی که به واسطه تشدید ناترازی مجبور می‌شوند تصمیم بگیرند، دست به شوک‌درمانی می‌زنند؛ چراکه آن‌ها به جای اینکه به تدریج و آرام آرام اقدام به اصلاح قیمت بنزین با شیب ملایم کنند، چندین سال قیمت بنزین را ثابت نگه داشته و پس از چندین سال مجبور می‌شوند قیمت را واقعی کنند که اغلب این اقدامات ناگهانی و افزایش 200 یا 300 درصدی قیمت، تبعات امنیتی و سیاسی نیز داشته است. نمونه این اتفاقات، در سال‌های 1343 ،1386 و آبان 1398 رخ داده است. اما در دولت اصلاحات یک اقدام قابل تقدیر انجام می‌شود. در این دوره به جای ثابت نگه‌داشتن قیمت بنزین، هر‌ساله قیمت بنزین تغییر می‌کرد. این تغییرات باعث شد در این دوره دولت مجبور به شوک‌درمانی نشود و اعتراضات یا اتفاقات امنیتی و اجتماعی هم از بابت افزایش قیمت بنزین رخ ندهد.
2- قیمت‌های پلکانی
بررسی‌های مرکز آمار ایران نشان می‌دهد در سال‌های گذشته مصرف ماهانه دهک‌های یکم تا ششم معادل بنزین سهمیه‌ای بوده که آن‌ها به قیمت 1500 تومان دریافت می‌کنند و صرفاً از دهک هفتم تا دهم مجبور شده‌اند مازاد بر بنزین سهمیه‌ای، از بنزین آزاد 3000 تومانی استفاده کنند. از سوی دیگر بنزین سهم 2 تا 2.3 درصدی در هزینه خانوار دارد و تورم آن که تورم فشار هزینه‌ای است، مقطعی بوده و چندان ماندگار نیست. از این‌رو دولت می‌تواند دو پله قیمتی فعلی را به سه پله قیمتی برساند. در پله اول دولت می‌تواند با حفظ بنزین سهمیه برای حمل‌و‌نقل عمومی و حتی افزایش جزئی این نرخ (مثلاً تا لیتری 1800 یا 2000 تومان)، پله‌های قیمتی جدیدی را برای خودرو‌های شخصی ایجاد کند. این پله‌های جدید می‌تواند قیمتی سهمیه 60 لیتری با قیمت 3000 تومان و قیمت تمام‌شده در پله سوم برای مازاد بر مصرف سهمیه‌ای باشد. به عبارتی، مازاد بر مصرف سهمیه‌ای (بالاتر از 60 لیتر در ماه) همگی با قیمت تمام شده به خودرو‌های شخصی عرضه شود.
پرواضح است این نوع قیمت‌گذاری بنزین احتمالاً هیچ نمونه مشابهی در جهان نداشته باشد اما باید توجه داشته باشیم نظام مسائل و گرفتاری‌های ایران در موضوع یارانه‌ها با همه جای دنیا متفاوت بوده و با توجه به اینکه در این شرایط اتخاذ اصلاحات قیمتی عادی برای دولت سخت بوده، شاید بهتر باشد دولت تصمیم‌های اینچنینی بگیرد.
3- استفاده از ظرفیت CNG
دولت اقدامات قیمتی و غیرقیمتی دیگری نیز می‌تواند برای کاهش فشار مصرف در بخش بنزین انجام دهد. برای مثال، به‌گفته مسئولان انجمن صنفی کارفرمایی CNG بیش از ۲ هزار و ۵۰۰ جایگاه CNG در کشور فعال است و جایگاه‌های CNG اکنون با ۵۰ درصد ظرفیت کار می‌کنند. برآورد‌های کارشناسی نشان می‌دهد با ظرفیت فعلی جایگاه‌های CNG کشور، قابلیت افزایش مصرف به حدود 40 تا 45 میلیون مترمکعب وجود دارد، رقمی که درحال‌حاضر بلااستفاده بوده و به‌دلیل عدم توسعه خودرو‌های دوگانه‌سوز و کم‌توجهی به بخش CNG ر‌ها شده است. اغلب کارشناسان معتقدند این ایده و سایر راهکار‌های غیرقیمتی تا زمانی که با اقدامات جدی دولت در موضوع قیمت بنزین همراه نشوند، به نتیجه نخواهند رسید.
منبع: روزنامه فرهیختگان
