به گزارش صراط شهدای راه حق از مبارزان ضد صهیونیست در فلسطین و سوریه گرفته تا مدافعان حرم و کادر درمانی قربانی کرونا، همگی در باورهای دینی ما جایگاه رفیعی دارند؛ اما یکی از شبهات پیرامون این مسئله آن است که آیا این عنوانِ افتخارآمیزِ "شهید" که به آنان داده می شود، در پیشگاه الهی نیز همین جایگاه وجود دارد؟
این پرسش‌ها و شبهات ما را بر آن داشت تا با حجت‌الاسلام رضا پوراسماعیل، کارشناس پاسخگویی به شبهات دینی، گفت‌وگویی ترتیب دهیم و ابعاد مختلف معنای شهادت را واکاوی کنیم. در ادامه این گفتگو تقدیم حضور شما علاقه‌مندان می‌گردد.
پاسخ حجت‌الاسلام پوراسماعیل:
این شبهه از اینجا ناشی می شود که گاهی تصور می کنیم هر وظیفه ای که بر عهده داریم یا هر کاری که انجام می دهیم، لزوماً باید متناسب با یک واقعیت خاص باشد.
مثلاً وقتی از یک شهید تجلیل می‌کنیم، یادواره می‌گیریم، نامش را گرامی میداریم، عکسش را نصب می‌کنیم، تشییع باشکوهی برایش برگزار می‌کنیم یا از او به نیکی یاد می‌کنیم، ممکن است فکر کنیم که حتماً باید فردی باشد که به جایگاه رفیع شهادت «عند ربهم یرزقون» رسیده باشد؛ اما در واقع، اینگونه نیست.
ما کسانی را که در راه وطن، در راه مبارزه با دشمن (مثل اسرائیل) یا حتی کسانی که در زندگی عادی خود مظلومانه کشته شده‌اند، بزرگ می داریم. چرا؟ چون تقدیر از این افراد، تعظیم شعائر الهی است و به تقویت جبههٔ حق کمک می‌کند.
همانطور که قرآن می فرماید:
«وَمَن یُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِن تَقْوَی الْقُلُوبِ» (حج: ۳۲)
یعنی وقتی شما کاری می‌کنید که یاد و نام این افراد بزرگ داشته شود، در حقیقت جلوه‌های الهی را در جامعه گسترش می دهید و جبههٔ حق را تقویت می‌کنید.
در اینجا بحث بر سر این نیست که آیا این افراد در پیشگاه خدا به مقام شهادت رسیده‌اند یا نه؛ بلکه ما که آنها را به عنوان شهید مطرح می کنیم، در جایگاه تقدیر و بزرگ کردن یاد آنها فعالیت نموده و لزوما ارتباطی با جایگاه عندالله آنها ندارد؛ بلکه کار ما یک عمل نیک است که جهت‌گیری آن مشخص است.
در میان این شهدا، اشخاصی بودند که ظاهر آنها یا حجاب آنها متناسب با ظواهر اسلامی نبوده است یا کسانی بودند که در زندان بوده و توسط حمله اسرائیل از دنیا رفته اند؛ ولی ما نام آنها را شهید می‌گذاریم چرا؟ چون در مسیر کلی و جریان کلی این کار، تقویت جبهه حق وجود داشته و نشان دادن این مسئله است که این افراد توسط اسرائیل کشته شدند و اسرائیل فقط با جمهوری اسلامی یا گروه خاصی دشمنی ندارد، بلکه با هر انسان آزاده‌ای که در برابر ظلمش بایستد، خصومت می‌ورزد.
وقتی ما کشته شدگان توسط این رژیم جنایت کار را حتی اگر از نظر شرعی، کامل نبوده باشند، شهید می‌نامیم، در واقع جنایت‌های این رژیم را برملا کرده و نشان می‌دهیم که آنها حتی به غیرنظامیان و زندانیان بی‌گناه هم رحم نمی‌کنند.
اما سؤال در اینکه واقعا جایگاه این افراد کجاست؟
شهید حداقل به چهار معناست.
یک معنا، معنای فقهی شهید است یعنی کسی که در میدان جنگ، تحت فرمان امام معصوم یا نایب او (مثل ولی فقیه) می جنگد و کشته می‌شود. این فرد احکام خاصی دارد (مانند عدم نیاز به غسل) که این شهدایی که با بمب و موشک اسرائیل به شهادت رسیدند، جزو شهید فقهی محسوب نمی‌شوند.
معنای عرفی شهید
در عرف جامعه اسلامی، به ویژه در ایران، اصطلاح «شهید» گسترده‌تر از تعریف فقهی آن است.
در این نگاه، به کسانی که در تقابل با دشمن (چه در میدان جنگ، چه در درگیری‌های امنیتی یا حتی در جبهه‌های فکری و فرهنگی) کشته شوند، یا افرادی که در راه خدمت به مردم جان خود را از دست می‌دهند (مانند شهدای سلامت در دوران کرونا، شهدای خدمت یا شهدای امنیت)، عنوان شهید داده می‌شود. این مفهوم، بر اساس ارزش‌های جامعه شکل می‌گیرد و لزوماً تابع احکام فقهی نیست.
معنای حقوقی شهید
در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران، بنیاد شهید و امور ایثارگران مسئول شناسایی و ثبت پرونده‌های شهداست. در این چارچوب، افرادی که توسط نهادهای رسمی به عنوان شهید شناخته می‌شوند، مشمول برنامه های بنیاد شهید و امور ایثارگران شده و این تعریف، بیشتر جنبه اداری و حقوقی دارد و ممکن است با تعاریف فقهی یا عرفی کاملاً منطبق نباشد.
شهید در معنای کلامی
شهید به کسی گفته می‌شود که نزد خداوند جایگاه ویژه‌ای دارد و در قرب الهی قرار گرفته و این مفهوم، مربوط به مقام عندالله و برگرفته از آیات قرآن است، مانند:
وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا ۚ بَلْ أَحْیَاءٌ عِندَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ (آل عمران، ۱۶۹)
و هرگز گمان مبر کسانی که در راه خدا کشته شده‌اند مردگانند، بلکه آنان زنده‌اند و نزد پروردگارشان روزی داده می‌شوند.
چه کسی این مقام را دارد؟
ما نمی‌توانیم با قطعیت بگوییم چه کسانی به این مقام رسیده‌اند، مگر آنکه خداوند یا اولیای خاص او از کسانی که این مقام را دارد آگاه است و ما نسبت به مقام افراد آگاه نیستیم و قطعا کسانی به این مقام اخروی می‌رسند که ایمان بالا و عمل صالح داشته باشند و به آن مقام بالا در نزد خداوند رسیده باشند.
پس لزوماً آن سه قسم اولِ شهید، یعنی معنای فقهی، حقوقی و عرفی ربطی به این معنای چهارم ندارند. یعنی ممکن است کسی را در عرف شهید بدانیم، اما لزوماً آن مقام را نزد خدا نداشته باشد (یا برعکس).
حالا ممکن است کسی اصلاً در آن سه قسم اول هم نباشد؛ نه به معنای فقهی شهید باشد، نه در عرف او را شهید بدانند، و نه در جنگ یا عملیات نظامی کشته شده باشد مثلاً در یک تصادف جان باخته باشد، اما اعمال و ایمانش چنان باشد که در پیشگاه خدا مقام شهادت را داشته باشد. یا حتی کسی که در بستر بیماری از دنیا رفته، ولی به خاطر صداقت و مجاهدتهایش، در نزد خداوند شهید محسوب شود.
مقام شهادت در نزد خدا
در واقع، مقام شهادت عندالله می‌تواند به کسانی تعلق بگیرد که در ظاهر هیچ نشانه‌ای از شهادت ندارند؛ مانند کسی که در بستر بیماری از دنیا رفته، یا در یک تصادف جان باخته، اما قلب پاک و اعمال صالحش او را به این مقام رسانده است؛ حتی ممکن است فردی که در راه خدمت به مردم و اطاعت از خداوند تلاش کرده، بدون اینکه در درگیری نظامی کشته شود، نزد خداوند شهید محسوب شود.
از سوی دیگر، وقتی جامعه افرادی را که در جنگ یا در مواجهه با دشمن کشته شده‌اند به عنوان شهید گرامی می‌دارد، این یک حرکت فرهنگی ارزشمند است که روحیه مقاومت و ایثار را زنده نگه می‌دارد؛ اما باید توجه داشت که این تکریم اجتماعی لزوماً به معنای تأیید مقام اخروی آن افراد نیست.
چه بسا کسانی که همه آنها را شهید می‌دانند، اما نزد خداوند آن مقام را ندارند، و در مقابل، افرادی که هیچ‌کس آنها را شهید نمی‌شناسد، اما نزد پروردگارشان جایگاه ویژه‌ای دارند.
نکته مهم این است که تشخیص این مقام فقط در اختیار خداوند است.
ما نه می‌توانیم و نه مجاز هستیم که در این مورد درباره کسی قضاوت کنیم.
وظیفه ما احترام به تمام کسانی است که در راه ارزش‌های الهی تلاش کرده‌اند، و تقویت روحیه حق‌طلبی و مقاومت در جامعه. بقیه امور به علم بی‌پایان پروردگار واگذار شده است.