شناسنامه از سنگ تا کارت هوشمند
ما که رسیدیم تمام ساختمان را گونی‌های قرمز رنگ به محاصره خود درآورده بودند. وارد موزه که می‌شوی قطعه سنگ چندهزار ساله‌ای را می‌بینی که به عنوان نخستین شناسنامه انسان‌ها در برابرت خودنمایی می‌کند. اینجا گنجینه ثبت احوال ایرانیان است. جایی که از نخستین شناسنامه بشریت تا شناسنامه‌های دیجیتالی را می‌توانی در آن سراغ بگیری.
نخستین شناسنامه موجود در ورودی گنجینه ثبت احوال، سنگ نوشته‌ای به‌جا مانده از دوران هخامنشیان است که از آرشیوهای سلطنتی ایران در بابل، اکباتان، شوش و پرسپولیس کپی‌برداری شده است. شاید بتوان گفت این اولین شناسنامه مستند و مکتوب بشریت باشد که اجداد ایرانی ما از خود به‌جا گذاشته‌اند. این شناسنامه که با خط میخی نوشته شده یک کپی از اصل آن است.
روند تکاملی شناسنامه‌ها از دوران هخامنشی تاکنون در این موزه موجود نیست و گنجینه ثبت احوال به یکباره به 200سال گذشته پرتاب می‌شود. پدران با ذوق و قریحه‌ای به یمن ورود مبارک فرزندانشان، نام و زمان ولادت آنها را در حاشیه‌های صفحه ابتدایی «قرآن کریم» با قلمی سیاه و خطی خوش ثبت کرده‌اند. برخی هم نام متوفیان خود را در صفحه آخر قرآن‌کریم با درج تاریخ آورده‌اند که نشان از اعتقاد مذهبی آنها در چگونگی ثبت وقایع حیاتی داشته است. اما نخستین‌بار در سال 1297هجری شمسی در پایان دوره قاجار و به دنبال انقلاب صنعتی و نیاز به دسترسی به اطلاعات دقیق و به‌روز از اتباع داخلی و خارجی برای به‌کارگیری در کارخانه‌ها و اخذ مالیات، سازمان ثبت احوال با تصویب هیات وزرای زمان در بلدیه تهران ایجاد شد.
اولین ایرانی که شناسنامه دریافت کرد یک زن بود. خانم «فاطمه ایرانی» در 3 دی‌ماه سال 1297 با شماره شناسنامه یک، نخستین فرد مملکت در هویت معاصر ایرانی بوده است.
به گفته سعید عبودی، معاون سجلی سازمان ثبت احوال، شناسنامه در ابتدا تنها برای مردم شهر تهران و به تدریج تا سال 1310 در مراکز استان‌ها و شهرستان‌های بزرگ کشور برای مردم صادر می‌شد. شناسنامه‌های اولیه تک برگ، در اوراق A3 وزارت امور داخله تهیه می‌شده و به مرور شکل دفترچه به خود گرفته است. دفترچه‌های مربعی شکل کوچکی که جلدهای صورتی داشتند و تنها ثبت ولادت و وفات در آنها تعبیه شده بود. اما هر چه به آرشیو شناسنامه‌های معاصر نزدیک می‌شویم، شناسنامه‌ها تکمیل‌تر شده و سندیت بیشتری را به خود گرفته‌اند به شکلی که در شناسنامه‌های موجود، نام همسر و فرزندان، صفحه مهر انتخابات، دریافت یارانه و وفات و تغییر نام خانوادگی نیز در آن گنجانده شده است. از دیگر اسناد موجود در گنجینه ثبت احوال ایران، سند هویتی مشاهیر ادبی، علمی، سیاسی و شهداست. سند هویت در واقع همان فرمی است که پدران ما هنگام مراجعه به ثبت احوال برای اخذ شناسنامه نوزاد آن را پر می‌کنند و در واقع همان سند مادر است که توسط اداره‌های ثبت احوال مناطق نگهداری می‌شود.
در این میان سند هویتی شهیدان، آیت‌الله‌بهشتی، صیاد شیرازی، باکری، شیرودی، همت، محمد علی مصلحی‌عراقی و چهره‌های علمی و ادبی همچون مرحوم اخوان ثالث، پروین اعتصامی، جلال آل‌احمد و سعید نفیسی نیز وجود داشت؛ سندهایی که هر کدام حکایت از حضور یک فرهنگ و تمدن ناب و تکرار ناشدنی در تاریخ و تمدن ایران دارد.اما پس از انقلاب اسلامی رویه ثبت اسناد حیاتی روند تکامل یافته‌‌تری را به خود گرفت، به شکلی که امروز ثبت احوال جمهوری اسلامی ایران از رتبه بالایی در سطح خاورمیانه برخوردار است.
به گفته عبودی پیش از انقلاب اسلامی کمتر از 200 واحد اجرایی در کشور وجود داشته که پس از انقلاب به 500 واحد ثبت احوال در کشور رسیده و در زمینه ثبت وقایع حیاتی فعالیت می‌کنند. پیش‌از انقلاب، ثبت وقایع حیاتی در حوزه ولادت کمتر از 50 درصد و در وفات کمتر از 40 درصد بوده اما هم اکنون بیش از 98درصد ولادت‌ها بلافاصله ثبت می‌شوند و 2 درصد باقی مانده نیز در بازه زمانی کمتر از یک‌سال به ثبت می‌رسد.
هم اکنون 6 هزار نیروی انسانی در ثبت احوال کشور اعم از رسمی، شرکتی و قراردادی فعالیت می‌کنند که به گفته معاون سجلی ثبت احوال کشور سطح سواد آنها نسبت به پیش از انقلاب اسلامی رشد خوبی پیدا کرده است به طوری که هم‌اکنون بیش از یکهزار مهندس در حوزه نرم‌افزار و سخت‌افزار رایانه داریم و بیش از 60 درصد از نیروی انسانی ما تحصیلات عالی داشته و بقیه نیز در حد فوق دیپلم هستند.
سازمان ثبت احوال جمهوری اسلامی ایران این روزها خود را برای جشن تولد 92 سالگی آماده می‌کند و قرار است در این تولد، از کارت هوشمند ملی برای نخستین‌بار رونمایی شود.