درگذشت مستندسازان در سال ۱۳۹۹ غصه‌دارمان کرد از استاد منوچهر طیاب که خیلی‌ها او را پدر معنوی سینمای مستند در ایران می‌دانند تا مرحوم هوشنگ میرزایی که روز پنج‌شنبه به دلیل ابتلا به ویروس کرونا دار فانی را وداع گفت.
خسرو سینایی (۲۹ دی ۱۳۱۹- ۱۱ مرداد ۱۳۹۹)
به گزارش تسنیم تابستان غم‌انگیز برای سینمای مستند کشور از همان روزهای داغ مردادماه با درگذشت خسرو سینایی آغاز شد. درست است که خسرو سینایی را باید مجموعه‌ای از هنرها از جمله سینما، مستند، فیلمنامه، آهنگسازی و ... بدانیم اما با نگاهی به کارنامه پربار هنری او که تولید بیش از ۳۰ فیلم مستند در آن دیده می‌شود، متوجه می‌شویم که خسرو سینایی بخش مهمی از بدنه سینمای مستند ما را به خود اختصاص داده است.
این ادعا زمانی دقیق‌تر می‌شود که می‌فهمیم این کارگردان با سابقه یکی از جوایز مهم زندگی خود را از دست رئیس‌جمهور لهستان برای ساخت مستندی درباره مهاجرت لهستانی‌ها به ایران در جنگ جهانی دوم دریافت کرده است. مستند «مرثیه گمشده» که در سال ۱۳۶۲ به کارگردانی او تولید شد، درباره مهاجرت بیش از ۳۰۰ هزار لهستانی به ایران در طی سال‌های جنگ جهانی دوم در سال‌های ۱۹۴۱ و ۱۹۴۲ است؛ مستندی که خسرو سینایی برای ساخت آن نزدیک به ۱۳ سال زمان گذاشت.
در کارنامه مستندسازی خسرو سینایی مستندهای بسیار خوب دیگری هم دیده می‌شود که از آن جمله می‌توان به «فرش، اسب، ترکمن»، «راویان تاریخ»، «گفت‌وگو با سایه»، «آوازهای سکوت» و ... اشاره کرد. در کنار اینها ساخت چندین فیلم سینمایی ماندگار که برایش جوایز ارزشمندی را به همراه داشت. خسرو سینایی موفق به دریافت سیمرغ بلورین بهترین فیلمنامه در هجدهمین دوره جشنواره فیلم فجر، برای فیلم «عروس آتش» (۱۳۷۸) و همچنین لوح زرین بهترین کارگردانی در دومین دوره جشنواره فیلم فجر، برای فیلم «هیولای درون» (۱۳۶۲) نیز شد.
سال ۱۳۹۹ برای خسرو سینایی به سختی گذشت. او تیرماه برای یک عمل جراحی در ناحیه کمر خود در بیمارستان بستری شد و پس از عملی موفقیت‌آمیز به دلیل ابتلا به ویروس کرونا در ۸۰ سالگی جان به جان‌آفرین تسلیم کرد. پیکر او در کنار محمدعلی کشاورز آرام گرفت.
منوچهر طیاب (۱۳۱۶ – ۴ شهریور ۱۳۹۹)
دوست قدیمی و یار نزدیک خسرو سینایی کمتر از یک ماه دوری رفیق قدیمی را تاب آورد و در فراغ او خیلی زود به دیار باقی شتافت تا غمی دوباره به دل اهالی سینمای مستند بگذارد.
منوچهر طیاب فیلمسازی را در سال ۱۳۴۲ با کارگردانی فیلمی درباره سفال‌های قدیمی ایران به نام «سفال» آغاز کرد. در سال ۱۳۴۳ طیاب دومین فیلم خود را با نام «ریتم» ساخت که مورد توجه یونسکو قرار گرفت. او بیش از ۹۰ فیلم مستند و آموزشی ساخته است. تحصیل منوچهر طیاب در رشته معماری باعث شد به ساخت فیلم‌های مستند درباره معماری و به ویژه تاریخ معماری ایران علاقه پیدا کند.
یکی از نقاط برجسته در کارنامه هنری این مستندساز که او را تبدیل به یکی از چهره‌های ماندگار و قابل احترام در سینمای مستند ایران کرد، علاقه زیاد او به ایران توجه دقیقش به ایران‌شناسی است. طیاب از جمله افرادی بود که برای توسعه و گسترش عملی سینمای مستند در ایران تلاش فراوانی کرد. او تلاش می‌کرد خرده‌فرهنگ‌های گمشده ایران را ماندگار کند. منوچهر طیاب معتقد بود که از طریق آثار فرهنگی می‌توان ایران را به جهانیان معرفی کرد و "سینما این امکان را به ما می‌دهد که نه تنها فرهنگ و جغرافیای ایران را برای خودمان روشن کنیم، بلکه می‌توانیم وجوه آن را برای اروپاییان و در کل غیرایرانیان نیز روشن کنیم."
دیپلم افتخار جشنواره فیلم برلین برای ساخت مستند "مسجد جامع اصفهان"، دیپلم افتخار جشنواره فیلم وین برای ساخت مستند "ریتم، ایران سرزمین ادیان"، دیپلم افتخار جشنواره بین‌المللی فیلم مسکو برای فیلم "اصفهان هندسه‌ای در مقیاس انسانی"، بهترین فیلمنامه و کارگردانی از جشنواره بین‌المللی فیلم تورنتو برای ساخت مستند "همراه باد در دل تنهایی کویر" فیلم برگزیده جشنواره لوکارنو (برای همین فیلم) از افتخارات بین‌المللی منوچهر طیاب است.
یکی از اتفاقات خوب فرهنگی که برای این کارگردان و مستندساز رخ داد، تقدیر از او در سیزدهمین جشنواره سینماحقیقت در سال ۱۳۹۸ بود. در این جشنواره گزیده‌ای از آثار طیاب به نمایش درآمد و نشان "فیروزه حقیقت" به او اهدا شد. در نهایت، منوچهر طیاب ۴ شهریورماه امسال به دلیل سرطان در وین درگذشت.
از وی به عنوان یکی از شناخته‌ترین مستندسازان معماری ایران یاد می‌شود که معماری ایرانی را جهانی نمود. مجموعه ۳۳ قسمتی معماری ایرانی به کارگردانی او از سوی یونسکو ثبت جهانی و در خرداد ۱۳۹۸ مراسم نکوداشتی در خانه سینمای ایران برای وی برگزار شد.
اکبر عالمی ( ۱۳ تیر ۱۳۲۴ –۲۲ مهر ۱۳۹۹)
درگذشت اکبر عالمی در مهرماه، سه‌گانه خبرهای تلخ مبنی بر درگذشت پیشکسوتان سینمای مستند را تکمیل کرد.
خیلی‌ها اکبر عالمی را با برنامه ماندگار «هنر هفتم» که در دهه ۱۳۷۰ از شبکه یک سیما پخش می‌شد، می‌شناسند. در روزگاری که تلویزیون تنها دو شبکه داشت و برخلاف امروز برنامه‌های متنوعی از آن پخش نمی‌شد، برنامه‌ای تخصصی به نام «هنر هفتم» روی آنتن رفت و توجه بسیاری از علاقه‌مندان به سینما را به خود جلب کرد. «هنر هفتم» در آن سال‌ها به پخش فیلم‌های مهم و متفاوتی از تاریخ سینما می‌پرداخت و شاید بتوان گفت این برنامه آغازکننده جریان جدیدی در تلویزیون بود تا برنامه‌های تخصصی سینمایی وارد جعبه جادو شود. مجری این برنامه پرطرفدار زنده‌یاد اکبر عالمی بود که با اجراهای بسیار خوبش توانست بسیاری از علاقه‌مندان به سینما را پای تلویزیون بنشاند.
«مروارید خلیج فارس»، سند اکبر عالمی بر ایرانی بودن خلیج فارس
با این حال، بخش مهمی از فعالیت اکبر عالمی را باید در سینمای مستند جست‌وجو کرد؛ او در کارنامه خود ساخت ده‌ها مستند را دارد که در بین آن یک نام بیش از بقیه جلوه می‌کند. مستند «مروارید خلیج فارس» اثر ماندگار اکبر عالمی است که به‌طور غیرمستقیم موضوع ایرانی بودن خلیج فارس را مطرح می‌کند تا پایانی بر ادعاهایی باشد که از سوی بعضی کشورهای منطقه مطرح می‌شود.
مرحوم عالمی درباره این اثر گفته بود: "مستند مروارید خلیج فارس را به نوعی می‌توان مستند صنعتی محسوب کرد، زیرا در آن به پیشرفت‌های استان بوشهر اشاره شده و از سوی دیگر به گونه‌ای کاملاً ظریف به این موضوع تأکید داشته‌ام که خلیج فارس متعلق به ایرانیان است. من تلاش نکردم صریح و به گونه‌ای به ایرانی بودن خلیج فارس اشاره کنم که گویی از تحریف نام آن دلواپس شده‌ایم. کار من بر مبنای تبلیغات غیرمستقیم است.
هشتم اسفندماه ۱۳۹۳، در جشن تصویر سال و جشنواره فیلم تصویر از یک عمر فعالیت هنری اکبر عالمی تجلیل و قدردانی شد. یکی از سخنرانان این مراسم، گیتی خامنه، مجری باسابقه تلویزیون بود. او که شاگرد اکبر عالمی بوده است، خاطره جالبی را از استاد تعریف می‌کند.
خاطره خانم مجری از مردی که قانونمند بود
"در آن زمان سیستم حراست صداوسیما بسیار سختگیر بود و حتی اجازه نمی‌داد که خوراکی کوچکی با خود به داخل ببریم. من یک روز دوربینی را به داخل بردم و شادمان از این فتح خود مشغول عکاسی از گل‌های محوطه بودم. در نهایت شادمانی که توانسته‌ام سر دوستان حراست را کلاه بگذارم مشغول عکاسی بودم که یکی از پشت به من گفت که اینجا عکسبرداری ممنوع است و وقتی قانونی را می‌گذارند باید همه قانون‌مدار باشند. این فرد "اکبر عالمی" بود که به من تذکر داد که قانونمند باشم."
اکبر عالمی در حالی مبتلا به ویروس کرونا شد که برای ساخت مستندی همراه با تیمش به یکی از بیمارستان‌های شهر تهران رفته بود و تمام اعضای این تیم برخلاف اینکه مسائل بهداشتی را رعایت کردند، مبتلا به کرونا شدند و در نهایت این ویروس منحوس جان پیشکسوت سینما و تلویزیون را گرفت.
هوشنگ میرزایی (۱۳۵۰ - ۲۱ اسفند ۱۳۹۹)
در حالی که فکر می‌کردیم از دست دادن مستندسازان در سال ۱۳۹۹ به پایان رسیده است، در روزهای پایانی سال خبر دیگری کام همه علاقه‌مندان مستند را تلخ کرد. هوشنگ میرزایی، کارگردان سینمای مستند به دیدار حق شتافت.
هوشنگ میرزایی، متولد سال ۱۳۵۰ در کوهدشت است که کارشناسی کارگردانی خود را از دانشگاه صدا و سیما دریافت کرده است. وقتی با او صحبت می‌کردید، اولین چیزی که توجهتان را به خود جلب می‌کرد، برخورد آمیخته با حیا و احترام از سوی او و البته حساسیت فراوان به اتفاقات پیرامونی‌اش بود.
میرزایی در کارنامه کاری خود تجربه ساخت مستندهای زیادی را داشته است که از آن جمله می‌توان به فیلم‌های «با خدا می‌رقصم»، «مرثیه‌ای برای خاک»، «شهر خاموش»، «تفتان»، « روناک» و ... اشاره کرد. او همچنین جوایز مختلفی را از جشنواره‌های داخلی و خارجی دریافت کرده است که از آن جمله می‌توان به جایزه بهترین فیلم افرا طلایی در جشنواره یاهورینا بوسنی و هرزگوین، جایزه تماشاگران جشنواره فیلم مستند میراداس داک اسپانیا، جایزه بهترین فیلم مستند جشنواره کلگری کانادا، جایزه بزرگ جشنواره فیلم‌های مستند جشنواره تصاویر احساس آتن اشاره کرد.
هوشنگ میرزایی که تقریباً یک ماه به دلیل ابتلا به ویروس کرونا در بیمارستان بستری بود، ۲۱ اسفندماه به دلیل ایست قلبی درگذشت.
چرا پس از فوت هوشنگ میرزایی بیشتر غصه‌دار شدیم؟
آخرین پست اینستاگرامی او که از وضعیتش در بیمارستان خبر می‌داد، در روزهای اخیر بسیار خبرساز شد. او در آنجا گفته بود که برای دستمزدی اندک و به دلیل فشار مالی مجبور شده است که حضور در ورک‌شاپ که در ۵ استان کشور برگزار می‌شد را بپذیرد. این اتفاق بار دیگر لزوم حمایت از مستندسازان را یادآوری کرد. قشری که عمدتاً درآمد ثابتی ندارند و نهادهای سینمایی کشور بیش از پیش باید از آنان حمایت کنند. حمایت‌های صنفی، بیمه هنرمندان و ... برای مستندسازان باید انجام شود. فراموش نکنیم که در دوران کرونا مستندسازان خسارت‌های فراوانی را متحمل شدند.
