نشست تخصصی "افکار عمومی و رسانه‌ها در ایران" با سخنرانی عباس عبدی درباره «تحول افکار عمومی در ایران»، علی ربیعی درباره «افکار عمومی، رسانه و سیاست»، هادی خانیکی درباره «افکار عمومی و شبکه‌های اجتماعی در ایران»، سبحان یحیایی درباره «برون ایستادگان رسانه‌های دولتی و افکار عمومی»، زهیر صباغ‌پور درباره «اخبار جعلی، شبکه‌های اجتماعی و افکار عمومی» و سید وحید عقیلی درباره «سیر تکوینی افکار عمومی در دوران معاصر» عصر امروز (یکشنبه، ۱۳ آبان) در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد.
**افزایش بی‌اعتمادی افکار عمومی از دی‌ماه ۹۶
به گزارش ایسنا، در ابتدا عباس عبدی، روزنامه‌نگار و فعال سیاسی که با موضوع تحول افکار عمومی در ایران سخن می‌گفت، با بیان اینکه زمینه تحول افکار عمومی از پیش وجود داشت، اوج این تحول را دی‌ماه ۹۶ دانست و گفت: تقریبا تمام نظرسنجی‌های یک‌سال اخیر نشان می‌دهد که تحولات افکار عمومی در دو لایه سطحی و عمقی تغییرات بسیار زیادی کرده است. باید به این نکته توجه داشت که تحولات لایه سطحی را می‌توان به‌راحتی تغییر داد و حتی به حالات قبلی هم برگرداند، اما تحولات لایه عمقی بسیار سخت تغییر می‌کنند.
او در توضیح تحولات سطحی افکار عمومی، اظهار کرد: بی‌اعتمادی عمومی به مسئولان از جمله تحولات سطحی در افکار عمومی است که در یک‌سال گذشته از ۴۰ به ۷۰ درصد افزایش پیدا کرده است. همچنین ناامیدی نسبت به برنامه‌ها و موفقیت‌های دولت نیز بسیار بالا رفته است و حتی در برخی مواقع به ۸۵ درصد هم رسیده است؛ البته نظرسنجی‌های اخیر نشان می‌دهد که این درصد نسبت به بهار امسال که ناامیدی به اوج خود رسیده بود، کاهش پیدا کرده است.
عبدی با بیان اینکه بی‌اعتمادی و ناامیدی به آینده کشور نیز کاهش پیدا کرده است، یادآور شد: اغلب به این‌گونه است که وقتی جامعه نسبت به آینده کشور امیدوار یا ناامید می‌شود، سایر مسائل هم به نسبت این خوش‌بینی و بدبینی تغییر پیدا می‌کند. یکی دیگر از آمارهای جالب در نظرسنجی‌های اخیر، همراهی افکار عمومی با سیاست خارجی است؛ حتی در بدترین دولت‌ها و با مشکلات اقتصادی زیاد هم، همراهی افکار عمومی با سیاست خارجی از ۵۰ درصد کمتر نبود، اما الان این شاخص هم دچار چالش شده و ریزش زیادی پیدا کرده است.
این روزنامه‌نگار باسابقه همچنین به تحولات افکار عمومی در لایه عمقی اشاره و خاطرنشان کرد: فکر می‌کنم لایه زیرین و عمقی تحولات افکار عمونی به‌دلیل تغییرات لایه سطحی خودش را نشان داده است. در واقع این لایه زیرین که پیشتر به دلایل مختلفی فرصت بروز نداشت، حالا با تغییرات لایه سطحی افکار عمومی، خودش را نشان داده است.
عبدی سبک زندگی، دین، روابط جنسی و نقش زن را از جمله شاخص‌های تحولات افکار عمومی در لایه عمقی برشمرد و گفت: طبق نظرسنجی‌ها در یک‌سال اخیر درباره اعتقاد به حجاب و حضور زنان در ورزشگاه تغییرات جدی رخ داده است. به جرأت می‌گویم که هیچ‌گاه در طول تاریخ ایران این‌گونه نبوده است که ۵۰ درصد مردم بگویند ما روزه نمی‌گیریم، اما امسال این اتفاق افتاد.
او اظهار کرد: در این میان پرسش اصلی این است که چرا این اتفاقات رخ داده است. اولین دلیل به حوزه سیاست برمی‌گردد؛ به عنوان مثال اشتباه دولت آقای روحانی این بود که سطح انتظارات مردم از گرانی و تورم را بالا برد یا انتظارات ناشی از برجام که با خروج از برجام به شدت فروکش کرد و حتی به ضد خودش هم تبدیل شد. این انتظارات در سال‌های ۹۴، ۹۵ و ۹۶ به اوج خود رسید.
این فعال سیاسی اصلاح‌طلب همچنین با اشاره به شعارهای انتخاباتی دولت روحانی و انتظاری که در میان افکار عمومی ایجاد کرد، گفت: به طور کلی در حالی که افکار عمومی چندان به رسمیت شناخته نمی‌شود، اما انتخابات و رای‌گیری مبتنی بر افکار عمومی و تاثیرگذاری بر روی آن برگزار می‌شود.
عبدی، امتزاج بیش از حد دین و دولت را از دیگر عوامل تحولات عمقی افکار عمومی دانست و یادآور شد: برخلاف باور عمومی این امتزاج بعد از انقلاب رخ نداد، بلکه به مرور زمان بیشتر شد که نمونه اخیر آن را هم می‌توان در نامه آقای یزدی مشاهده کرد. بحث در درست یا غلط بودن این نامه نیست، بلکه بحث بر سر این موضوع است که دین و سیاست دیگر استقلالی ندارند. باید به این نکته توجه کرد که دین امر قدسی است، اما سیاست بزرگتر از آن است که بخواهد قدسی شود و به همین خاطر دین را تحت الشعاع خود قرار می‌دهد.
او با بیان اینکه امروز شکست انحصار رسانه‌ای بیش از پیش خودش را نشان داده است، افزود: در گذشته بیش از ۹۰ درصد جامعه از رادیو و تلویزیون استفاده می‌کردند، اما این عدد در حال حاضر بسیار کاهش پیدا کرده است و به ۴۰ درصد نیز رسیده است. این در حالیست که این ۴۰ درصد بیشتر شامل افرادی می شود که بی‌سواد هستند و اگر این نظر سنجی در میان تحصیل کردگان جامعه انجام شود به ۱۰ درصد هم خواهد رسید.
عبدی خروج مرجعیت رسانه‌ای، فعال شدن منابع غیر رسمی و به حاشیه رفتن مراجع فرهنگی و سیاسی سیاسی سنتی را از دیگر عوامل تحولات افکار عمومی در لایه زیرین برشمرد و گفت: مجموعه عواملی که تاکنون به آنها اشاره شد موجب شده است، افکار عمومی در حال شکل‌گیری باشد که از نظر ساخت رسمی و غیررسمی است. در این میان باید به این موضوع نیز توجه کرد که هر چقدر افکار عمومی غیررسمی‌تر شود بیشتر به واکنش واداشته و منزوی‌تر می‌شود؛ این خطری است که هم اکنون افکار عمومی جامعه ما را تهدید می‌کند.
**افکار عمومی جای خود را به دیپلماسی عمومی داده است
در ادامه سید وحید عقیلی، استاد دانشگاه در حوزه علوم ارتباطات نیز در سخنانی درباره سیر تکوینی افکار عمومی در دوران معاصر، تحولات افکار عمومی را به پنج دوره از اول تاریخ بشریت تا قرون وسطی، رنسانس، از رنسانس تا قرن نوزدهم، قرن نوزدهم تا آخر قرن بیستم و هزاره سوم تقسیم و اظهار کرد: از دوره‌ای که تاریخ بشریت ثبت و ضبط شد تا پایان قرون وسطی اصلا تاثیرگذاری افکار عمومی وجود نداشت، حکومت‌ها مطلقه بودن و باوری به افکار عمومی نداشتند. به مرور زمان در دوره رنسانس تا قرن نوزدهم نگاه به جایگاه و حق انسان و حاکمیت تغییر پیدا کرد و سپس در قرن نوزدهم افکار عمومی به عنوان یک مفهوم اجتماعی عنوان و تعریف‌های مختلفی نیز برای آن ارائه شد.
او ادامه داد: دوره که از هزاره سوم شروع می‌شود به طرز عجیبی تمام تعاریف ارائه شده درباره افکار عمومی را نابود می کنند و بار دیگر تجدید نظرهایی درباره این تعاریف صورت می‌گیرد و به مرور افکار عمومی جای خود را به دیپلماسی عمومی می‌دهد.
این استاد دانشگاه همچنین در سخنان خود به موضوعات دیگری همچون نفوذ بهدافکار عمومی، افکارسنجی و اقتصاد و افکار عمومی پرداخت.
**وقتی سیاستمدار با دیوار صحبت می‌کند
علی ربیعی، وزیر سابق کار که به عنوان یکی از اعضای سابق انجمن مطالعات فرهنگی و ارتباطات در این نشست با موضوع افکار عمومی، رسانه و سیاست سخن می‌گفت، در سخنانی اظهار کرد: امروز افکار عمومی بیش از هر دوره دیگری در دنیا و کشور ما مهم شده است و تغییرات و تحولات صورت گرفته باعث شده است که شاخص‌های افکار عمومی در دوره جدید دستخوش تغییراتی شود.
او با اشاره به شاخص‌های افکار عمومی در دوره جدید، ادامه داد: نظرسنجی ها نشان می دهد که افکار عمومی در سال های ۹۶ و ۹۷ تغییرات بسیار زیادی پیدا کرده است. این تغییرات که بسیار هم‌سریع هستند برای هر جامعه‌ای نه لزوما از نظر سیاسی، بلکه برای پیشرفت کشور در هر حوزه‌ای خطرناک‌اند.
ربیعی همچنین متفرق شدن افکار عمومی، تنوع افکار عمومی، دگرخود پنداری نسل جدید، بحران مرجعیت و اقتدار، بدبین شدن افکار عمومی، سیاسی شدن افکار عمومی و ... را از جمله مهمترین شاخص‌های افکار عمومی در دوره جدید برشمرد و صحبت خود را با اشاره به نقش رسانه‌ها در تحولات افکار عمومی ادامه داد و گفت: در بحث رسانه‌ای نیز تحولات زیادی شکل گرفته است. امروز هر کسی برای خودش رسانه‌ای دارد که می می‌تواند در ساختن افکار عمومی سهیم باشد. شرایط به گونه‌ای پیش رفته است که گاهی تعداد زدیدکنندگان یک پست در رسانه‌های اجتماعی بیشتر از تیراژ روزنامه‌های سراسری کشور است.
وزیر سابق کار به نقش افکار عمومی در پیشبرد سیاست‌های دولت‌ها را بسیار مهم دانست و در این زمینه توضیح داد: دیگر دورانی که سیاست‌ها بدون تعامل با افکار عمومی اتخاذ و به بکارگرفته شوند به پایان رسیده است. امروز اگر افکار عمومی سیاستی را قبول نکند آن سیاست حتما به بن بست می‌خورد. در این میان رسانه‌ها می‌توانند نقش میانجیگری بر عهده بگیرند تا ارتباط میان افکار عمومی و سیاستمداران بهتر شود. گاهی وقتی افکار عمومی در برابر سیاستی مقاومت می‌کند، احساس می‌کنم سیاستمدار با دیوار صحبت می‌کند؛ چراکه اگر افکار عمومی حرفی را قبول نکند، آن حرف هیچ‌گاه به نتیجه نخواهد رسید.
ربیعی در بخش پایانی سخنان خود درباره راه حل‌هایی که می‌توان برای جلب اعتماد افکار عمومی به کار گرفت، اظهار کرد: باید آزادی در رسانه‌های رسمی بیشتر شود و رسانه‌هایی را به میان آورد که در عین آزادی مسئولیت‌پذیر نیز باشند. فارغ از بحث تامین آزادی برای رسانه‌ها، خود رسانه‌ها نیز باید مسئولیت‌پذیر باشند؛ امروز ما رسانه‌هایی داریم که برای تخریب یا بزرگ کردن اشخاصی پول دریافت می‌کنند.
او یادآور شد که برای ثبات و توسعه جامعه باید مسیر گفت‌وگو در جامعه فراهم شود و بیشتر شنونده بود.
**صداهای خاموشی که به خیابان‌ها می‌آیند
سبحان یحیایی، پژوهشگر علوم ارتباطات نیز در سخنانی درباره موضوع برون ایستادگان رسانه‌های دولتی و افکار عمومی، مپ برون ایستادگان رسانه‌ای را کسانی دانست که رسانه‌های دولتی را تحریم کرده‌اند و برو ایستادگان سیاسی را نیز به افرادی نسبت داد که در کنش‌ها و تشکل‌های سیاسی شرکت نمی‌کنند یا اجازه شرکت ندارند.
یحیایی افزود: برون ایستادگان رسانه‌ای خاموش و آرام هستن، اقدامی نمی‌کنند، کنشگری سیاسی ندارند و صرفاً سعی می‌کنند ایدئولوژی سیاسی خودشان را در چارچوب‌های مشخصی نگه دارند. در این میان اما باید این نکته را نیز در نظر داشت که این انرژی متراکم به همراه انرژی برون ایستادگان سیاسی قابلیت این را دارد که به یک جمعیت متحرک تبدیل شود. در واقع این انرژی متراکم وقتی در جایی صدای نداشته باشد، در بزنگاه‌های تاریخی به خیابان می‌آید.
او علت اصلی این موضوع را سیاست گذاری سیاسی و رسانه‌ای دانست و اظهار کرد که برخی سیاست‌گذاری‌ها باعث شده است تا افرادی که صدایشان به جایی نمی‌رسد در برخی بزنگاه‌های تاریخی به خیایان‌ها بیایند و صدایشان را از این طریق به گوش دیگران برسانند.
این پژوهشگر علوم ارتباطات همچنین در بخشی از سخنان خود به نقش رسانه‌ها در جذب بزون ایستادگان رسانه‌ای اشاره و خاطرنشان کرد: هر رسانه‌ای از جمله رسانه فربه و سنگین صداوسیما براساس مخاطبان فرضی خود محتوا تولید و چارچوب های خاصی را مشخص می‌کند. مشخص کردن دایره مخاطبان برای هر رسانه‌ای بسیار حائز اهمیت است. البته این موضوع در رسانه‌های تخصصی امری کاملاً طبیعی است، اما رسانه‌ای عمومی باید در این مرز بندی دقت بیشتری داشته باشد. طبیعتا رسانه‌ای عمومی و ملی باید از دایره نامخاطبان خود کم بکند؛ چرکه هر چقدر دایره حذف مخاطبان بیشتر شود، ضریب نفوذ آن رسانه کمتر می‌شود.
زهیر صباغ‌پور نیز در سخنانی از تاریخچه اخبار جعلی و نقش پررنگ این اخبار در رسانه‌های اجتماعی سخن گفت. او اظهار کرد که با رشد تکنولوژی اطلاعات زیادی از سراسر دنیا به واسطه رسانه‌های اجتماعی در اختیار مردم قرار گرفت. امروز ما در قفسی افتاده‌ایم که با هجوم اطلاعات مواجه هستیم. در واقع مردم بدون سلاح در این فضا قرار گرفته‌اند.
همچنین در بخش دیگری از این نشست، هادی خانیکی، استاد علوم ارتباطات و مدیر هیات مدیره انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات گزارشی از فعالیت این اجمن در یک سال اخیر ارائه کرد.
او با بیان اینکه این انجمن در سال‌های اخیر روند رو به پیشرفتی داشته است، فعالیت این انجمن در ۱۰ نقطه کشور، برگزاری ۲۱ نشست علمی، شش نشست نقد و بررسی کتاب، برگزاری هفت کارگاه و دوره آموزشی، امضای ۳۰ تفاهم‌نامه با دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی و برگزاری و همکاری در ۷ همایش بین‌المللی را از جمله اقدامات انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات در یک سال اخیر برشمرد.
سبحان یحیایی نیز به عنوان خزانه‌دار این انجمن گزارشی از درآمدها و هزینه‌های انجمن در ستل ۹۶ ارائه داد.
