خانواده هایی که خانواده را فرو می ریزد / بررسی اِلمان‌های سبک زندگی در سریال‌های تلوزیونی دهه 90

تا پیش از ظهور و گسترش رسانه‌های جمعی، سنت‌ها و هنجارهای قومی و قبیله‌ای تعیین کنندۀ چارچوب سبک زندگی بودند و بیش از آنکه سبک زندگی افراد انتخابی باشد از پیش مشخص شده و از یکنواختی و ثبات زیادی برخوردار بود؛ زیرا ارتباطات اجتماعی در یک محدوده جغرافیایی مشخص و در دایره فرهنگی کوچکی صورت می‌گرفت و دسترسی به منابع اطلاعاتی محدود بود؛ اما رسانه‌ها با ورود خود به عرصه اجتماعی و نفوذ بر اذهان افراد با امکاناتی نظیر ارائه نامحدود اطلاعات، بازنمایی سبک‌های زندگی به وسعت جهانی که در آن زیست می‌کنیم، مهندسی فرهنگی و تولید دانش و اخبار تغییراتی گسترده و اساسی را در سبک زندگی افراد به وجود آوردند و زمانی که یک ایده، دانش و نوآوری توسط رسانه‌ها مطرح می‌شود متعاقبا نیاز و انگیزه متناسب با آن نیز در مردم شکل می‌گیرد.

اگرچه هرگز نباید مخاطب را غیر فعال در نظر گرفت و او را همچون موجودی بی اراده و منفعل در برابر قدرت عظیم رسانه‌ها تصور کرد؛ اما همچنان نمی‌توان از نقش آنها در شکل دهی سلایق و دیدگاه‌های افراد غافل شد. از این رو آنچه که رسانه‌ها از سبک زندگی افراد بازنمایی می‌کنند بسیار مهم و قابل تامل است. زیرا در عین حال که می‌تواند تصویری از آنچه که در جامعه در جریان است را به ما نشان دهند، از سوی دیگر به بازتولید ارزش‌های مسلط جامعه می‌پردازند.

تلویزیون؛ خطی برای ترسیم زندگی

در میان انبوه رسانه های تصویری و شنیداری، تلویزیون به دلیل فراگیری و عمومیت به شکل نامحسوس‌تری به زندگی افراد از گروه ها و اقشار مختلف مسلط شده است. ﺗﻠﻮﻳﺰﻳﻮن ﺑﺎ ﭘﺨﺶ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﻮاﻋﺪ و اﺻﻮل رﻓﺘﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﻪ  ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و آﺷﻜﺎر ﻣﻲ تواند رفتار را ﺷﻜﻞ  ﺑﺨﺸﺪ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان  ارائه دﻫﻨﺪه ﺳﺒﻚ زﻧﺪﮔﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار ﻣﻄﺮح باشد. البته باید در نظر داشت ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﺮاغ اﺧﺒﺎر و گزارشﻫﺎ رﻓﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻴﺶ از آن، ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي  عامهﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻫﺪف می‌رﺳﺎﻧﺪ؛ ﻧﻤﺎﻳﺶ‌ﻫﺎ، ﺑﻪوﻳﮋه ﺳﺮﻳﺎلﻫﺎ، ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺟﺬب ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ دﻧﻴﺎي ﻓﺮﻫﻨﮓ او ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﻮﻧﺪ و ﺧﻮد را ﺑﺎ آرزوﻫﺎ و ﻧﻴﺎزﻫﺎي او و وﻳﮋﮔﻲهایش ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﻛﻨﻨﺪ، ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ دﺳﺘﻤﺎﻳﻪ ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ جنبه‌هاي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر می‌روﻧﺪ. ﺳﺮﻳﺎلﻫﺎي ﺗﻠﻮﻳﺰﻳﻮﻧﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴم و ﭘﻨﻬﺎن ﺑﺮﺗﻤﺎﻣﻲ وﺟﻮه زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺎدي و ﻣﻌﻨﻮي ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮ می ﮔﺬارﻧﺪ. ﻧﻮع ﭘﻮﺷﺶ و آراﻳﺶ ﺑﺎزﻳﮕﺮان، ﻣﻨﺎزل وﻣﻜﺎنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ درآﻧﻬﺎ ﺑﺎزي میﻛﻨﻨﺪ، وﺳﺎﻳﻞ نقلیه‌اي ﻛﻪ سوار می‌شوند، ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺼﺮف ﻛﻨﻨﺪ و ... ﻫﻤﻪ و ﻫﻤﻪ ناخودآگاه ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ذوق و ﺳﻠﻴﻘﻪ و ﺳﺒﻚ زندگی ﻣﺨﺎﻃﺐ  را در ﻣﺼﺮف ﻛﺎﻻ و ﺧﺪﻣﺎت ﺷﻜﻞ دﻫﺪ.

از این رو نگاهی به سریال‌های پر طرفدار تلوزیونی طی سال‌های اخیر و بررسی المان‌های سبک زندگی از جمله نقش خانواده در روند زندگی افراد، جایگاه همسری، احترام به بزرگتر، مصرف فرهنگی و مذهبی، اوقات فراغت، ارتباط بین فرزندان و خانواده‌ها، توجه به بدن، مد و زیبایی، مصرف مادی و تجمل‌گرایی در عین حال که می‌تواند نمایی از سبک زندگی خانواده ایرانی را نشان دهد همچنین می‌تواند نقشه‌ای از تغییراتی باشد که طی سالهای اخیر در فرآیند هویت‌یابی افراد و عناصر مهم این فرایند اتفاق افتاده است.

سریال های خیره کننده دهه 90

عموما سریال‌های موثر آنهایی هستند که علاوه بر پر بیننده بودن، جایگاه خود را با نفوذ به تکیه کلام‌ها‌، راهیابی به جوک‌ها و لطایف، اثرگذاری بر مد و پوشش و رفتار جمعی، تکرار حداکثری در اخبار و جراید نشان می‌دهند. سریال‌های وضعیت سفید، پایتخت، دودکش، مادرانه، مدینه، دردسرهای عظیم، دیوار به دیوار، آوای باران، لیسانسه‌ها، شمعدونی، کیمیا، دزد و پلیس، پژمان، میکائیل، برادر از این جمله هستند که هر یک به نوعی تاثیرگذار بوده و علاوه بر جذب مخاطب موجی در حهت همراه سازی مخاطب به راه انداخته‌اند.

 آنچه که در جدول زیر مورد بررسی قرار گرفته بررسی المان‌های سبک زندگی در سریال‌های فوق است که نشان می‌دهد که در این سریال‌ها که در رده درام و خانوادگی قرار می‌گیرند به طور کلی توجه خاصي به نمایش جامعه مدرن و قشر مرفه صورت گرفته در مقابل، جامعه سنتي و آداب ورسوم آن و قشر متوسط و فقیر را کم رنگ نمایش مي‌دهد که درگیر مشکلات و مصائب فراوان است.

تجمل گرایي رواج زندگي اشراف مآبانه در میان افراد جامعه و نمایش ثروت بي حد، زندگي مجلل و مرفه با امکانات کامل و لوازم لوکس در بیشتر سریال ها به چشم مي خورد. توجه خاص به ثروت و ثروت اندوزي و قدرت مداري توجه به افرادی که داراي قدرت و مقام  اجتماعي بالایي هستند نیز به کرات در این سریال‌ها به نمایش درآمده‌اند.

جدول زیر خلاصه‌ای است از المان‌های سبک زندگی در سریال‌های مطرح تلوزیون در دهه 90 که نشان می‌دهد تلوزیون ملی ایران چه چیزی را برای مخاطب بازنمایی می‌کند.