صراط: نشست نقد و بررسی فیلم مستند "تمرین آخر؛ تعزیه حر دلاور" به کارگردانی ناصر تقوایی عصر روز گذشته دوشنبه 20 آبان ماه در خانه هنرمندان و با حضور ناصر تقوایی، کیوان کثیریان، همایون امامی و محمدحسین ناصربخت برگزار شد.
"تمرین آخر" به ثبت جهانی تعزیه کمک کرد
در ابتدای این جلسه و بعد از نمایش مستند "تمرین آخر"، کیوان کثیریان با اشاره به این مطلب که این مستند باعث شد تعذیه در یونسکو به ثبت جهانی برسد، از محمد حسین ناصربخت پژوهشگر تئاتر خواست در خصوص روند به ثبت رسیدن تعزیه توضیح دهد. ناصربخت گفت: ایده ثبت جهانی تعزیه در یونسکو برای من نبود، بلکه روند به ثبت رسیدن آن از مدت ها قبل آغاز شده بود. در آن سال ها یونسکو اقدام به جهانی کردن میراث معنوی کشورهای مختلف کرد و ایران با توجه به پیشینه فرهنگی و هنری که داشت، به راحتی می توانست در این زمینه موفقیت های بسیاری را بدست آورد.
وی ادامه داد: در همان دوران، کشور ترکیه تصمیم به ثبت جهانی تعزیه به نام خود کرد و نماینده ایران در یونسکو با شنیدن این خبر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را در جریان قرار داد و مرکز هنرهای نمایشی ایران نیز تصمیم به ثبت جهانی تعزیه به نام ایران کرد. تعزیه از ایران شکل گرفته و در طول زمان به کشورهای همسایه رفته بود. پس اصل تعزیه از ایران است.
ناصربخت با بیان این مطلب که در آن زمان مرکز هنرهای نمایشی مساله ثبت جهانی تعزیه را پیگیری کرد، بیان کرد: برای ثبت تعزیه ما به ابزار مختلفی از جمله ساخت یک فیلم مستند نیاز داشتیم، به همین دلیل تقوایی برای ساخت این مستند به ذهن ما رسید. البته فیلم مورد نظر برای یونسکو باید در زمان 10 دقیقه به پایان می رسید که در کنار آن مستند "تمرین آخر" نیز ساخته شد.
ناصر تقوایی فیلمساز و مستندساز در ادامه گفت: در سال 83، یک فرم از یونسکو و از سوی مرکز هنرهای نمایشی به من داده شد که باید یک فیلم کوتاه 10 دقیقه ای در رابطه با تعزیه بسازم که در این زمان باید مسائل مختلف تعزیه از جمله شعر، لباس و حتی تکیه در آن بررسی و به تصویر کشیده شود. این فیلم باید در کنار نمونه های کتبی و مستندات مورد نظر برای آن که نشان دهد تعزیه از ایران شکل گرفته است، ساخته می شد.
تعزیه را به عنوان یک نمایش نگاه کردم
کارگردان فیلم سینمایی "ناخدا خورشید" ادامه داد: میراث جهانی با میراث ملی بسیار متفاوت است. زمانی که یک مسئله فرهنگی و یا تاریخی ثبت جهانی می شود یعنی تمام دنیا برای نگهداری آن تلاش می کند و ایران می توانست از چنین شرایطی استفاده کند تا با کمک های نقدی یونسکو برای حفظ و نگهداری "تکیه" در کشور تلاش کند، چرا که "تکیه" سالن ویژه اجرای تعزیه در ایران بوده و نقش بسیار مهمی در سبک معماری ایران داشته است.
ناصر بخت بیان کرد: اجرای تعزیه حر در مستند "تمرین آخر" پیشنهاد گروه فعال برای به ثبت رساندن تعزیه بود. مجلس تعزیه حر بار دراماتیک بیشتری دارد و می توانست برای کشورهای مختلف جذابیت بیشتری داشته باشد. حر از ابتدا جزو همراهان امام حسین (ع) نبوده و در طول داستان متحول شده و در نهایت به شهادت می رسد. البته نمی توان گقت که "تمرین آخر" یک مستند کامل برای تعزیه های مرسوم در کشور است، چرا که تقوایی سعی کرده فضای تعزیه را در این فیلم به تصویر کشد که این خود قابل توجه است.
تقوایی با تاکید بر صحبت های ناصربخت توضیح داد: متاسفانه در هنگام ساخت این مستند، خیلی چیزها را از دست دادیم. حضور ناصر بخت در کنار من کمک بسیار قابل توجهی بود و اطلاعات بسیاری را در زمینه تعزیه به من منتقل کرد. یکی از مهمترین کمبودها در این تعزیه این بود که ما نتوانستیم بخش دوم تعزیه که در حضور مردم اجرا می شد، به خوبی اجرا کنیم. در زمان فیلمبرداری عاشورا و تاسوعا نبود و ما از دو روز قبل در شهر مورد نظر اعلام کرده بودیم که روز جمعه تعزیه برگزار می شود و از مردم خواسته بودیم که برای حضور در این مراسم لباس مشکی بپوشند تا حال و هوای تعزیه در عاشورا و تاسوعا ایجاد شود، اما در فیلم می بینید که افراد کمتری در فیلم لباس مشکی پوشیده اند، تعزیه واقعی را تنها در روز عاشورا و در بین مومنان واقعی می توان دید.
کارگردان فیلم سینمایی "آرامش در حضور دیگران" ادامه داد: من در این فیلم مستند به تعزیه به عنوان یک نمایش نگاه کردم. هیچ گاه نمی توان گفت که یک نفر یک تعزیه کامل را دیده باشد، کدام یک از شما تا امروز یک تعزیه کامل دیده اید؟ معمولا هر فردی ناگهان از جایی رد می شود که می بیند، تعزیه در حال برگزاری است و برای چند دقیقه ای مجلس تعزیه را نگاه می کند. در واقع همه ما زمان کمی را برای دیدن تعزیه صرف کرده ایم. این در حالی است که تعزیه یک واحد نمایشی مانند تئاتر است.
بنیاد تعزیه در ایران تاسیس شود
تقوایی گفت: تعزیه‌خوانانی که در این مستند حضور داشتند جزو بهترین تعزیه خوانان کشور بودند. ساخت این مستند همزمان با حضور ایران در المپیک بود و با توجه به اینکه هر کشور در کنار تیم‌های ورزشی خود یک گروه هنری و یا نمایشی را نیز قرار می‌داد، ایران در آن زمان تصمیم گرفت تا یک گروه تعزیه را برای المپیک آماده کند به همین دلیل از بهترین گروه های تعزیه در کشور دعوت کرد تا بهترین را برای المپیک بفرستد و من نیز از این فرصت استفاده کرده و یک گروه تعزیه از میان این گروه گلچین کردم.
وی تاکید کرد: نباید فراموش کرد که بهترین راه نجات تعزیه در کشور، این است که بهترین اجراها در ایام محرم برگزار شود تا این هنر نمایشی که خاص ایران است فراموش نشود.
ناصربخت گفت: بعد از ساخت این مستند، پرونده مورد نظر تعزیه به یونسکو ارسال شد، اما در همان زمان قوانین عضویت در یونسکو با تغییرات بسیاری همراه شد که عضویت ایران در این سازمان با مشکل مواجه شد. به همین دلیل وقفه چند ساله ای برای ثبت تعزیه ایران به بوجود آمد. 6 سال بعد یونسکو بعد از دیدن این فیلم مستند، خواست تا اجراهای دیگری نیز در آن گنجانده شود به همین دلیل یک گروه دیگر فعالیت خود را آغاز کرد و با استفاده از این مستند، پرونده دوم را آماده کرده و به یونسکو ارسال کردیم و در نهایت تعزیه به نام ایران ثبت جهانی شد.
وی تاکید کرد: سازمان میراث فرهنگی به کمک یونسکو باید برای ایجاد بنیاد تعزیه تلاش کند که متاسفانه تا امروز هیچ اقدامی صورت نگرفته است و تعزیه تنها ثبت جهانی شده است. متاسفانه از دهه 70 به بعد تعزیه در ایران کمتر مورد توجه قرار گرفته و در چنین شرایطی باید بهترین گروه های تعزیه را دور هم جمع کرده و به صورت آکادمیک تعزیه را آموزش دهیم. باید شرایط فراهم شود که در کنار اجرای تعزیه به سلیقه مخاطب نیز توجه شود، به عنوان مثال در مستند "تمرین آخر" تقوایی به خوبی سلیقه مخاطب را مورد توجه قرار داده و فیلمی مستند و متفاوت را ساخته است.
تلویزیون اجازه نمایش تعزیه را نمی دهد
تقوایی در ادامه سخنان ناصربخت بیان کرد: متاسفانه در مذهبی ترین دوره تاریخی این کشور، به تعزیه کم توجهی شده است. یادم است در سال 83 بعد از ساختن این مستند، دو نمایش در جشنواره فیلم فجر داشتیم که تعدادی از تهیه کنندگان تلویزیون از من خواستند تا این فیلم را برای نمایش در تلویزیون در اختیار آن ها قرار دهم، من از این موقعیت بسیار خوشحال شدم چرا که از طریق پولی که از این مستند می توانستیم کسب کنیم، مبالغی را به تعزیه خوانان تقدیم می کردیم که بدون هیچ چشم داشتی در این مستند حضور داشتند. اما بعد از دو روز، تنها یکی از تهیه کنندگان به من گفت که تلویزیون موافق خرید این فیلم مستند نیست و از آن سال به بعد نمایش تعزیه در تلویزیون ممنوع شد و هیچ گاه این برخورد تلویزیون با نمایش تعزیه را نفهمیدم.
همایون امامی با بیان این مطلب که ترجیح می دهد پیش از هرچیز به پیشینه فعالیت های ناصر تقوایی در سینمای مستند اشاره کند، گفت: آن طور که می دانید تقوایی همیشه به عنوان یک فیلمساز سینمای بلند در کشور شناخته شده است و تنها علاقه مندان به سینمای مستند می دانند که ناصر تقوایی حضور موثری در سینمای مستند ایران داشته است. تقوایی در نیمه دوم دهه 40 به تهران می آید و بعد از آشنایی با ابراهیم گلستان با او همکاری می کند. در همان سال ها تلویزیون ملی ایران فعالیت خود را آغاز می کند، تقوایی در همان سال ها با فیلم های مستندی چون "تاکسی متر" و " آرایشگاه آفتاب" به تلویزیون آمد، هر کدام از این فیلم ها آثار ساده ای است که نگاهی ساده به مشکلات اجتماعی روز دارد که به دلیل درون مایه های سیاسی در این مستندها، دچار ممیزی های مختلفی می شود.
وی ادامه داد: در ادامه آثار تقوایی شاهد جوهره قوی تری از سینما و سیاست وجود دارد که به دلیل حساسیت دستگاه دولتی، هنرمندان مسائل سیاسی روز را به تصویر می کشد. نباید فراموش کرد که تقوایی حضور موثری در اعتلای مستندسازی در کشور دارد که به عنوان یک الگو در حوزه مستند می توان از او نام برد.
تقوایی الگوی مستندسازی در ایران است
امامی گفت: در حوزه تعزیه فیلم های مستند بسیاری ساخته شده است، به خصوص در جشن "هنر شیراز" که بخشی از آن به نمایش تعزیه نیز اختصاص داده شده بود، تصاویر بسیاری گرفته شده است، اما آنچه که مشخص است، این است که مستند های تعزیه بیشتر به عنوان مستند مشاهده گر مطرح شده است. مستندهای تعزیه به دلیل سرعت تعزیه در اجرا معمولا از این هنر جا می ماند. به همین دلیل "تمرین آخر" را می توان اولین اثری دانست که توانست تعزیه را از جریان خود خارج کرده و آن را پلاتویی کند تا بتواند نقش درستی در زمینه معرفی تعزیه داشته باشد. می توان گفت برای اولین بار با فیلمی روبرو هستیم که بسیار گویا است. این فیلم مستند بازنمایی سینمایی از تعزیه بوده و شاید می تواند از اصالت مورد نظر تعزیه بی بهره باشد. اما نباید فراموش کرد که تقوایی در این فیلم تلفیقی هوشمندان از سینما و نمایش را داشته و نباید نسبت به اصالت آن کم لطفی کرد.
تقوایی در ادامه گفت: کاملا با مفهوم اصالت مخالف هستم، آیا هرچه که در روستاها به عنوان تعزیه ارائه می شود، اصیل است؟ آیا همیشه ریشه های اصالت در روستاها دیده می شود؟ متاسفانه باید بگویم در اکثر روستاهای کشور تعزیه به معنای درست اجرا نمی شود، حتی سواد خواندن متن اصلی تعزیه نیز وجود ندارد. تعزیه نه هنر است و نه سینما، بلکه یک مسئله ای کاملا متفاوت است. گروه های مختلفی تعزیه را در کشور اجرا می کنند، گروه های محلی، گروه های نمایشی و بعد گروه های آموزش دیده. تعزیه با سینما و تئاتر متفاوت است، در سینما و تئاتر زمانی که می خواهند بازیگر انتخاب کنند، معمولا به ظاهر بازیگر که آیا به نقش می خورد، توجه می کنند، این در حالی است که ظاهر در تعزیه اهمیت ندارد، بلکه در تعزیه بازیگر باید خواننده باشد. در تعزیه و براساس دستگاه های موسیقی که اجرا می شود، کدهایی بیان می شود که که نیاز نیست زبان بلد باشید. در تعزیه هرکس با دستگاه آوازی ایران متن می خواند جزو اولیاء و هرکس به نظم شاهنامه می خواند از گروه اشقیا است.
وی بیان کرد: تعزیه همه نشانه است، هرکس لباس سبز به تن کند از اولیا، هرکس رنگ زرد در لباس خود داشته باشد از خانواده حر و هرکس رنگ قرمز در لباس داشته باشد از اشقیاء است، حتی بر اساس شدت رنگ در لباس، شقاوت بازیگر مشخص می شود، به عنوان مثال شمر تماما قرمز در صحنه حاضر می شود.
تقوایی با اشاره به این مطلب که یکی از مهمترین بخش های این تعزیه زره
پوشی شمر است، توضیح داد: تعزیه یک اپرا است، یک نمایشی است که با آواز
همراه است. گروهی که در این مستند حضور داشتند، افرادی باهوش بوده که به
خوبی توانستند جلوی دوربین قرار بگیرند، در صحنه زره پوشی شمر، بازیگر به
مدت 5 دقیقه جلوی دوربین قرار گرفت و متن خود را همراه با نمایش بازی کرد،
کاری که هیچ کدام از بازیگران ما از پس آن بر نمی آیند.
امروز درخشان ترین دوران تاریخ تئاتر را سپری می کنیم
وی در خصوص چگونگی ساخت این مستند، گفت: درست زمانی که 21 روز مانده بود تا فیلم را برای یونسکو ارسال کنند، از من خواستند که این فیلم را بسازم و من در این مدت کوتاه باید تحقیقات لازم برای ساخت این فیلم را انجام دهم و بهترین متن را انتخاب کنم. در دوره قاجار چند تعزیه نویس خوب وجود داشت و باید از میان آن یکی را انتخاب می کردم همچنین در انتخاب بازیگر نیز با تردید همراه بودم، می توانستم از بازیگر تئاتر استفاده کنم، اما برای تعزیه نیازمند صداسازی بودیم به همین دلیل تصمیم گرفتم از خود بازیگران اصلی تعزیه استفاده کنم.
تقوایی ادامه داد: بعد از جمع آوری اطلاعات و انتخاب بازیگران مورد نظر، تنها 10 روز زمان برای ساخت این مستند داشتیم. در همین زمان تصمیم گرفتم تا متن "میرعزای کاشی" را برای تعزیه حر انتخاب کنم، چرا که بهترین تعزیه نویس تاریخ ایران به شمار می رفت. همچنین "معین البکاء" بودن نیز بسیار اهمیت داشت، معین البکای موفق یا همان کارگردان تعزیه کسی است که بتواند مردم را بیشتر به گریه اندازد. زمانی که متن مورد نظر را خواندم حیرت کردم، چرا که استانداردهای یک متن برای یک اپرا در آن مورد توجه قرار گرفته بود.
کارگردان مستند "مشهد اردهال" گفت: نمی دانم اولین روزی که این متن نوشته شده است، به همین شکل بوده یا خیر اما متنی بسیار متفاوت و جالب است.
وی با اشاره به دوره درخشان تئاتر در کشور گفت: ما در حال حاضر یکی از درخشان ترین دوره های تئاتر از نظر متن و بازی را می گذرانیم. دیگر کمتر متن ترجمه شده ای به روی صحنه می رود و بهترین بازیگرانی که در سینما حضور دارند، از بازیگران مجرب تئاتر هستند. البته در دوران عزت الله انتظامی و دیگر دوستان نیز دوران خوبی بود، اما امروز یکی از درخشان ترین دوران های تئاتر کشور است.