صراط:«ارگ هرات» نام مکانی تاریخی و باستانی در شهر هرات است که اکنون در مرکز این شهر موقعیت دارد و در گذشته به قلعه «شمیران» و «اسکندر» معروف بوده است و آنگونه که برخی از مورخان نوشته‌اند این قلعه تاریخی حدود هزار سال قبل از میلاد مسیح بنا شده است.
تاریخچه قلعه شمیران(ارگ هرات)
برخی از مورخان، بنیان قلعه شمیران را پیش از بنای شهر هرات می‌دانند و برخی نیز این قلعه را اولین بنا در عصر فرمانروایی «اسپه» در حدود هزار سال قبل از میلاد معرفی کرده‌اند.
ارگ هرات که اینک نام اصلی آن «قلعه اختیارالدین» است یکی از قدیمی‌ترین بناهای تاریخی و میراث فرهنگی افغانستان و جهان محسوب محسوب می‌شود که بنا به گفته برخی از منابع این قلعه توسط اسکندر کبیر در سال 330 قبل از میلاد ساخته شده و بعضی از محققان عقیده دارند که از بقایای شهر تاریخی «آرتکوانای» (مرکز آریانا) است.
اما اینکه چرا این قلعه به شمیران معروف بوده است، «رسول پویان»، در کتاب «جغرافیه عمومی هرات» نوشته است که در ایام قدیم بر شمال شهر هری قلعه‌ای بوده است که آن را «دژشمیران» می‌گفتند و استناد او نیز به کتاب «روضات الجنات» است که در آن نوشته شده: «به اجازه همای چهرآزاد دختر بهمن بن اسفندیار که او را شمیران می‌خواندند و تختگاه او بلخ بود، حصار شمیران را بساختند و 12 سال در عمارت او به سر بردند و بعد از طوفان نوح اول بقعه‌ای که در خراسان ساختند قلعه شمیران است.»
طبق نوشته «ولی شاه بهره» در کتاب «هرات نگین خراسان» وقتی اسکندر مقدونی در 331 قبل از میلاد به هرات حمله کرد، در برابر مقاومت مردم این منطقه که به نام حصار آرتاکونا یعنی مرکز آریانا معروف بود مواجه شد که پس از تصرف هرات مجدداً آن را بنا کرد.
این قلعه تاریخی اینک در قسمت شمالی شهر هرات در نزدیکی محله «بردرانیها» بر روی پشته‌ای بلند واقع شده و حدود 5000 هزار متر مربع مساحت دارد.
ارگ هرات مرکز مقاومت و ایستادگی در برابر دشمنان
طبق نوشته «رسول پویان»، در کتاب «جغرافیه عمومی هرات»، این قلعه باستانی در مسیر تاریخ پر نشیب و فراز هرات بارها ویران و دوباره از نو آباد شده است.
این قلعه به دلیل مرکزیت حکومت‌های نظامی همیشه مورد تخریب و صدمات نیروهای مهاجم بوده است و هر بار که جنگی در این شهر روی می‌داد، اولین بنایی که خسارت می‌دید، ارگ هرات بود.
در عصر سلطان «مسعود غزنوی» به منظور پیشگیری از حملات سپاه «سلجوقی»، سپاه افغان در این قلعه مستقر شد که در جنگی که میان 2 طرف رخ داد این قلعه ویران شد و پس از تصرف هرات به دست سپاه سلجوقی دوباره این قلعه آباد شد.
طبق نوشته «ولی شاه بهره» این قلعه در سال 571 هجری قمری مرکز دفاعی سلاطین «غوری» بود که در حمله «تولی خان» پسر «چنگیز مغول» 12 هزار نفر از مدافعان این قلعه کشته شدند و از مردم شهر هرات فقط 16 نفر زنده ماندند و در نهایت شهر به تصرف پسر چنگیز در آمد.
قلعه تاریخی هرات که با خشت خام بنا شده است، در اواخر قرن هفتم هجری درسال 695 توسط اختیار الدین، فرمانده نظامی «فخرالدین کرت:، دوباره مرمت شد و از آن تاریخ تا به امروز، این قلعه به نام قلعه اختیارالدین معروف شده است.
در زمان تصرف هرات به دست «تیمور لنگ»، قسمتی از این قلعه ویران شد و در دوره سلطنت پسر تیمور «شاهرخ میرزا» این قلعه بصورت اساسی بنا و با کاشی‌های رنگارنگ آراسته شد.
برج‌های قلعه اختیار الدین در زمان تیموریان (شاهرخ میرزا) دارای تزئینات و کاشی‌کاری شد و بقایای اندکی که اینک از آن کاشی کاری‌ها بر جا مانده است، نشان از آن دارد که کتیبیه‌ای عظیم به «خط ثلث» بر روی بدنه قلعه کار شده بود و همچنین بر روی 2 برج در حال حاضر این تزئینات به چشم می‌خورد و در پایین برج کتیبه‌ای به خط کوفی بنایی نیز وجود دارد.
پس از فروپاشی امپراطوری تیموریان، این قلعه تاریخی باز هم به عنوان یکی از مراکز عمده تدافعی شهر هرات بوده و در نبردهای دامنه‌داری که در این برهه از تاریخ روی داد، خسارات زیادی بر آن وارد شد و باز در دوره حکمرانی «وزیر یار محمد خان» و سپه سالار «فرامرز خان» دوباره مرمت شد.
در برخی از منابع ذکر شده است که در دوره تیموری در داخل این قلعه اتاقی وجود داشته است که به اتاق زرنگار مشهور بوده است و تمامی دیوارها و سقف‌های این اتاق نقاشی و تزئین شده بوده است که بر اساس نوشته رسول پویان در جغرافیه عمومی هرات، این اتاق در زمان «ظاهر شاه» در سال 1330 خورشیدی توسط «حیات الله خان» تخریب شد که تا هنوز مردم هرات از این واقعه تلخ با نفرت و انزجار یاد می‌کنند.
ارگ هرات از زبان خلیل‌الله خلیلی
«خلیل‌الله خلیلی»، محقق و پژوهشگر افغان در کتاب «آثار هرات» که در سال 1309 در هرات منتشر شده، قلعه ارگ هرات را چنین معرفی کرده است: « یکی از بناهای بزرگ این شهر قلعه ارگ است. که از قدیمی‌ترین بناهای هرات شمرده می‌شود.
علمای علم تاریخ، این قلعه را با نام قلعه اختیارالدین یاد می‌کنند؛ تاریخ بنای آن پوره(دقیق) معلوم نشده، ولی از وضع ساختمان آن معلوم می‌شود که با بنای شهر موازی بوده است.»
خلیلی در ادامه نوشته است که طبق شواهد تاریخی، خزانه عمومی و تمام ذخایردولتی در گذشته در ارگ هرات نگهداری می‌شده و در زمان وقوع جنگ، این شهر مدافع خوبی برای مردمانش بوده است و این ارگ شاهد دوره‌های اعتلا و مدنیت هرات بوده است.
این قلعه تاریخی که اینک در مرکز شهر قرار گرفته است در گذشته دارای 17 برج دیده‌بانی بوده است که شاه برج آن به نام برج تیموری یاد می‌شود و اکنون در انتهای قسمت شمالی شهر موقعیت دارد و ارتفاع دیوارهای برج از سطح زمین بین 30 تا چهل متر برآورد شده است.
آنگونه که در کتاب جغرافیه عمومی هرات آمده است کار باسازی و توسعه این قلعه در زمان «داوود» رئیس جمهور وقت افغانستان(1352- 1356) در سال 1354 با نظارت «یونسکو» آغاز شد و قرار بود که طبق این نقشه خندق‌های اطراف به شکل آب‌نما در آید و ساختمان'ها و مغازه‌های اطراف ارگ نیز به سبک معماری دوران تیموریان ساخته شود.
در سال 1355 یونسکو کار ترمیم قلعه را آغاز کرد که کودتای کونیستی در سال 1357 همه چیز را متوقف کرد.
به دنبال کودتای کمونیستی و سپس تجاوز شوروی به افغانستان، این ارگ تاریخی به مقر نظامی نیروهای روسی و دولت دست نشانده آن در آمد و به مرور زمان آسیب‌های فروانی به این قلعه تاریخی وارد شد.
پس از سقوط طالبان کار باسازی این ارگ تاریخی توسط «بنیاد آقاخان» از سر گرفته شد و پس از حدود 10 سال تلاش فراوان این قلعه تاریخی دوباره مرمت شد و اینک موزه شهر هرات نیز در داخل این ارگ قرار دارد.
در سال 1390 در سمت جنوبی قلعه اختیارالدین با کمک وزارت فرهنگ افغانستان «دارالفنون هریوا» تأسیس شد و برخی از فعالیت‌های هنری مثل خوشنویسی، میناتوری، حکاکی روی چوب، شیشه‌سازی، قالی بافی، ابریشم بافی، دوتار سازی و سنگ‌تراشی در این مرکز انجام می‌شد.
در حال حاضر برخی از مراسم فرهنگی در محل این برج برگزار می‌شود، هر چند که بازدید از این قلعه تاریخی برای عموم مردم آزاد نیست.
